Wanda Gertz – kobieta, która była gotowa na naprawdę wiele, aby walczyć za ojczyznę. W czasach, kiedy kobiety nie mogły walczyć na froncie, nie wahała się – obcięła włosy, przywdziała mundur i jako Kazimierz Żuchowicz zaciągnęła się do wojska.
Wanda Gertz urodziła się 13 kwietnia w Warszawie, ale nie jest jednak pewne, w którym dokładnie roku. W wielu późniejszych dokumentach i publikacjach pojawia się 1896 rok, ale nie jest on potwierdzony w aktach metrykalnych parafii przy pl. Małachowskiego. Mariusz Kolmasiak z Instytutu Pamięci Narodowej opisujący biografię Wandy Gertz dotarł do aktu chrztu Wandy Görtz – córki Jana Karola i Florentyny Marii z Johnów urodzonej w rodzinnym domu przy ul. Stawki 11 w dniu 13 kwietnia 1894 r.
Wanda była córką Florentyny z Johnów i Jana Görtza von Schliss, który brał udział w powstaniu styczniowym. Wanda od najmłodszych lat więc chłonęła postawę patriotyczną. W jej rodzinnym domu odbywały się spotkania byłych powstańców, którzy podtrzymywali tradycję walk niepodległościowych.
- Jako pięcioletnia dziewczynka nigdy nie bawiłam się lalkami, a jedynie żołnierzami, których miałam niezliczoną ilość. Mając rodzeństwo starsze wiekiem, przebywałam w towarzystwie brata starszego o cztery lata. Z nim to i z jego kolegami rówieśnikami bawiliśmy się stale w wojsko (...) Jako jedyna dziewczynka w towarzystwie samych chłopców byłam wykorzystywana do różnych pośledniejszych ról w zespołowych zabawach – można przeczytać w odręcznych notatkach Wandy Gertz, złożonych w Studium Polski Podziemnej w Londynie.
Wanda Gertz przyznała też później, że już jako mała dziewczynka marzyła, aby zostać żołnierzem. Zanim jednak ruszyła do walki, w 1913 roku skończyła gimnazjum Kuzienkowej, po którym odbyła roczny kurs buchalteryjny Zgromadzenia Kupców m.st. Warszawy.
W latach 1913-1915 czynnie działała w tajnym skautingu, czyli jedynej paramilitarnej organizacji dostępnej wówczas dla dziewcząt. Była plutonową w 4 Drużynie im. Emilii Plater. Swoją wojskową pasję realizowała także przez aktywność w Konfederacji Polskiej – organizacji niepodległościowej, która m.in. popularyzowała wiedzę o Legionach Polskich.
Wanda Gertz współpracowała także z członkiniami Polskiej Organizacji Wojskowej, ale nie satysfakcjonował jej fakt, że jej rola ograniczona jest tylko do prac pomocniczych. Chciała zaciągnąć się do wojska, jednak w tamtych czasach było to niemożliwe. Kobietom nie było wolno wstępować do wojska .
Wandy to nie zniechęcało, nie porzucała swoich marzeń, ale czekała na odpowiedni moment.
W 1916 roku werbowano żołnierzy do II Brygady Legionów Polskich. Wanda postanowiła wziąć udział w rekrutacji. Aby mieć taką możliwość, musiała przyjść na komisję jako… mężczyzna. Obcięła włosy, zdobyła mundur oraz fałszywe dokumenty z męskim imieniem i nazwiskiem.
- Trzy wtajemniczone niewiasty dostarczyły męskiego ubrania i pomagały mi gorliwie. Przede wszystkim obcięły mi włosy. Poczułam wtedy, że mam odwrót zamknięty. Trzeba było przebojem iść naprzód – wspominała później te wydarzenia Wanda Gertz, o czym możemy przeczytać w publikacji Instytutu Pamięci Narodowej.
Samo przebranie i fałszywa tożsamość jednak nie wystarczyły. Kolejnym krokiem było przejście komisji lekarskiej w Lublinie.
- Zapytałam, kto mógłby mnie od tych oględzin uwolnić. Wskazano mi porucznika D., który, zdziwiony trochę, zapytał mnie o przyczynę. Milczałam. Obecny zaś przy tej rozmowie pisarz, wyraził przypuszczenie, iż jestem przebraną niewiastą... Trudno mi było zaprzeczyć. Trzeba było tylko prosić, aby nie odesłano mnie do domu. Porucznik obiecał mi, że postara się znaleźć „morowego oficera”, który zgodziłby się zabrać mnie na front. Tymczasem jednak kazał mi przenieść się na inny etap, aby nie spotkać się z chłopcami, którzy zaczęli się wszystkiego domyślać – opowiadała później o swoim podstępie.
Wszystkich odrzuconych w tym werbunku odesłano do Piotrkowa Trybunalskiego. Wśród nich była Wanda Gertz, którą zamierzano po drodze „zgubić”. Waleczna młoda kobieta nie poddała się jednak i dotarła do celu.
Tym razem pomyślnie przeszła komisję lekarską i 8 lutego 1916 roku wstąpiła do wojska. Wróciła do Lublina, gdzie starała się o przydział liniowy. Przez nieco ponad miesiąc służyła w Kompanii Uzupełniającej Legionów Polskich w Lublinie, a następnie została przydzielona do Magazynu 1 Pułku Artylerii I Brygady Legionów Polskich w Kowlu. Była tam ordynansem dowódcy pułku mjr. Ottokara Brzozy-Brzeziny.
Wanda Gertz została później na własną prośbę przeniesiona do 2. baterii haubic porucznika Jana Mazurkiewicza - późniejszego dowódcy Zgrupowania „Radosław” w Powstaniu Warszawskim.
W wojsku Wanda Gertz, nazywana Kazikiem służyła przez pół roku, dzielnie wykonując wszystkie zlecone jej zadania. Nauczyła się obsługi armat, aparatów łączności oraz zakładania i naprawiania linii telefonicznych Jednak przez cały ten okres nie było jej dane brać bezpośredniego udziału w walkach. To rodziło frustrację żołnierki, która razem z kolegą zaczęła planować ucieczkę do piechoty.
Nie udało jej się jednak zrealizować tego planu przez problemy zdrowotne. W efekcie wyczerpania Wanda tymczasowo straciła wzrok. Odesłano ją na przymusowy na urlop. W tym samym czasie Józef Piłsudski zrezygnował z dowodzenia Legionami, wyrażając w ten sposób swój sprzeciw wobec nieuznawania ich za polską armię.
24 sierpnia 1916 roku zakończyła się pierwsza służba wojskowa Wandy Gertz.
Koniec służby wojskowej nie oznaczał jednak końca jej działalności. Wanda Gertz wróciła do Warszawy, gdzie pracowała jako urzędniczka w Radzie Głównej Opiekuńczej na Pradze. Była też członkinią oddziału Żeńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej, gdzie przyjęła pseudonim „Kazik”.
Początkowo jej działalność ograniczała się do kolportażu, jednak szybko została przeniesiona do kancelarii Komendy I Okręgu, gdzie była przez niemal rok. Od sierpnia 1917 r. do lipca 1918 była sekcyjną w Oddziale Żeńskim. Pełniła tam bardzo odpowiedzialne obowiązki - przygotowywała fałszywe dokumenty dla członków POW, organizowała im kwatery i wyżywienia, a także przechowywała broń i materiały wybuchowe.
W grudniu 1917 roku trafiła do więzienia z powodu udziału w antyniemieckiej demonstracji organizowanej przez POW na pl. Zbawiciela w Warszawie. Protestujący domagali się uwolnienia Józefa Piłsudskiego. Niemcy osadzili ją na Pawiaku (w kobiecej części zwanej Serbią), gdzie miała spędzić pół roku. Wyszła jednak po kilku tygodniach po opłaceniu kaucji.
Wanda kontynuowała swoją działalność w oddziale Żeński POW, a dzięki swojemu uporowi, postawie i pracy, została zbrojmistrzem Żandarmerii POW.
W 1919 roku podczas wojny z bolszewicką Rosją wstąpiła jako ochotniczka do Wojska Polskiego i zaledwie rok później awansowała do stopnia podporucznika. Miała wówczas prawo do poborów i pełnienia funkcji podporucznika piechoty oraz korzystania z oznak oficerskich na czapce (bez prawa używania innych oznak oficerskich”).
W lipcu 1920 roku jako komendantka II Ochotniczej Legii Kobiet przy Dowództwie Frontu Litewsko-Białoruskiego broniła Wilna stojąc na czele 250 legionistek. To tam została dostrzeżona przez reportera „The Times”, który opisał bohaterską postawę kobiet broniących miasta.
- Dowodząca oddziałem kobiet oficer o nazwisku Goersz ma 25 lat i romantyczną karierę wojskową. W latach 1914-1915, przebrana za chłopca, spędziła osiem miesięcy w oddziale artylerii na froncie Galicyjskim pod komendą Piłsudskiego. Jest przystojna i bardzo ładnie się porusza (…) Niektóre z jej podwładnych były bose – można było przeczytać w tamtejszym artykule, co dobrze ilustruje, w jak trudnej sytuacji były pierwsze polskie żołnierki i jaką determinacją musiały się wykazać, żeby wytrwa w wojsku, które nadal było dla nich bardzo niegościnne..
Wanda Gertz brała także udział w obronie Grodna i Białegostoku, a następnie w Bitwie Warszawskiej, gdzie została wyznaczona do walki na odcinku Praga-Grochów. W marcu 1922 roku przeniesiono ją do rezerwy. Straciła także stopień porucznika rezerwy, bo zlikwidowano podstawy prawny do służby kobiet w Wojsku Polskim. Wanda nie porzuciła jednak munduru. Od 1923 roku była organizatorką i instruktorką obozów Przysposobienia Wojskowego Kobiet.
Podczas przewrotu majowego Gertz czuła się w obowiązku ochrony najbliższych marszałka. Wybrała się do Sulejówka, by stać na straży córek i żony Piłsudskiego, Aleksandry. Rodzina była jednak chroniona przez inne służby, dlatego marszałkowa – skądinąd sama wielce zasłuzona bojowniczka – przenocowała Wandę i następnego dnia odesłała ją do Warszawy.
Po przewrocie majowym Gertzówna została powołana do pracy w Belwederze, gdzie została osobistą sekretarzynią Józefa Piłsudskiego, a później kierowniczką Samodzielnego Referatu Personalnego GISZ.
Podczas drugiej wojny światowej, w 1942 roku, Wanda Gertz otrzymała propozycję stworzenia i dowodzenia samodzielnym kobiecym oddziałem. DiSK (Dywersja i Sabotaż Kobiet), który potocznie nazywano „Dyskiem”, zajmował się małym sabotażem: malowaniem graffiti, gazowaniem sal kinowych, w których niemieccy okupanci wyświetlali propagandowe filmy, przecinaniem kabli telefonicznych. Po specjalnych szkoleniach i we współpracy z męskimi oddziałami, kobiety wysadzały tory kolejowe i mosty, blokując tym samym pociągi jadące na wschodni front. Dysk wykonywał także podziemne wyroki śmierci.
Wanda Gertz brała udział we wszystkich aktywnościach, a kiedy pierwszy raz trzeba było wykonać taki wyrok, zrobiła to sama, aby uchronić młodsze koleżanki przed takim doświadczeniem. W lipcu 1943 roku „Kazik” zastrzeliła polską konfidentkę współpracującą z Niemcami. Wanda Gertz dowodziła Dyskiem do 1 sierpnia 1944 roku, gdy wybuchło powstanie warszawskie..
Podczas powstania warszawskiego „Dysk” został wchłonięty przez ugrupowanie „Radosław” Jana Mazurkiewicza. Wanda Gertz wówczas pod pseudonimem „Lena” dowodziła grupą 42 kobiet, które uzbrojone jedynie w 14 pistoletów i jeden ręczny karabin maszynowy przeszły przez najtrudniejszy szlak bojowy przez Wolę i Stare Miasto. W powstaniu z jej grupy straciło życie 11 kobiet i 9 zostało rannych. Na tle innych, zdecydowanie lepiej uzbrojonych oddziałów, były to i tak niewielkie straty.
23 września 1944 roku Wanda Gertz została awansowana do stopnia majora.
Po upadku powstania „Lena” na czele 2 tys. innych kobiet żołnierzy opuściła Warszawę jako jeniec wojenny. Major Maria Wittek, szefowa Wojskowej Służby Kobiet Komendy Głównej AK mianowała ją komendantką oficerskiego obozu jenieckiego.
„Kazik” (numer jeniecki - 106169) jako komendantka Oflagu IX C Molsdorf bezwzględnie domagała się od Niemców przestrzegania Konwencji Genewskiej. Te żądania poniekąd były spełniane. Polki były początkowo traktowane źle i brutalnie, a z biegiem czasu ich warunki stawały się coraz lepsze.
Po wyzwoleniu obozu przez wojska amerykańskie, niemiecki komendant miał pożegnać się z major Wandą Gertz słowami: Dzięki paniom znam dobrze konwencję genewską. To mi pomoże w życiu jeńca wojennego.
Po wojnie, w obawie przed represjami, „Kazik” nie wróciła do Polski. Niezmiennie jednak walczyła o przyznanie kobietom praw przysługujących żołnierzom Polskich Sił Zbrojnych. W 1946 roku przybyła do Wielkiej Brytanii, gdzie w ramach Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia mianowano ją inspektorką kobiet-żołnierzy z północnej Anglii. W sierpniu 1947 roku została zwolniona z armii brytyjskiej w związku z rozwiązaniem Polskich Sił Zbrojnych.
W 1948 roku poszła do pierwszej cywilnej pracy. Mimo że już wtedy ciężko chorowała na raka wątroby, zatrudniła się w kuchni kolejowej w Londynie, a później w fabryce drutu. Po pewnym czasie rząd brytyjski przyznał jej emeryturę, która mogłaby być wypłacana nawet w Polsce. To właśnie wtedy zakiełkowała w niej myśl o powrocie do kraju, ale nie zdążyła zrealizować tego pomysłu.
Zmarła 10 listopada 1958 roku w Londynie, gdzie została pochowana na cmentarzu South Ealing. Dwa lata później, zgodnie z jej życzeniem, jej szczątki zostały przewiezione do Polski. Wanda Gertz spoczęła na Powązkach Wojskowych w Warszawie.
Artykuł powstał w ramach patronatu „Zwierciadła” nad projektem Herstory organizowanym przez HISTORY Channel na podstawie publikacji:
„Bohaterowie Niepodległej – Wanda Gertz” - Mariusz Kolmasiak, IPN;
61 lat temu zmarła Wanda Gertz, legionistka żołnierz Bitwy Warszawskiej i Powstania Warszawskiego – Iwona L. Konieczna (PAP), dzieje.pl
Powstańcze biogramy – 1944.pl.
Współpraca merytoryczna - Anna Kowalczyk, Fundacja Muzeum Historii Kobiet
Herstory to projekt zainaugurowany w marcu 2023 roku. Telewizja HISTORY Channel chce opowiadać historie inspirujących Polek, o których do tej pory nie mówiło się wystarczająco dużo. Wśród bohaterek akcji są wybitne sportowczynie i artystki, odważne żołnierki, które udając mężczyzn, ruszały na front, a także niezłomne dziennikarki i reportażystki, które walczyły o równość.
W ramach Herstory zaplanowany jest cały wachlarz aktywności, m.in. scenariusze lekcji dla szkół i konkurs dla studentów i studentek szkół wyższych.
Podobnie jak podczas pierwszej edycji, finałem będzie aukcja charytatywna organizowana we współpracy z Domem Aukcyjnym DESA Unicum. Pod młotek trafią dzieła sztuki poświęcone bohaterkom Herstory i stworzone przez polskie artystki. Zebrane środki zostaną przekazane na budowę pierwszego w Polsce Muzeum Historii Kobiet. Podczas pierwszej edycji projektu udało się zebrać 110 tys. zł!