Surrealistki - malarki, które nie dały o sobie zapomnieć

Tytułowe „Fantastic women” to surrealistki. Kobiety, które współtworzyły jeden z najważniejszych i zarazem najbardziej szalonych nurtów sztuki XX wieku. Wkład artystek w surrealistyczną rewolucję był ogromny i zarazem długo marginalizowany. Teraz odkrywamy go na nowo i okazuje się, że surrealistyczne artystki na swój sposób naprawdę były superbohaterkami.

Wyliczanka

Ta historia zaczyna się w zdewastowanej pierwszą wojną światową Europie lat 20. ubiegłego wieku. Mówimy o jednym z najbardziej burzliwych momentów w dziejach zachodniej cywilizacji. Upadły XIX-wieczne cesarstwa i królestwa, tradycyjny porządek się skompromitował. Po 1918 roku europejskie społeczeństwa próbują wymyślić się na nowo, zarówno w sensie politycznym, jak i artystycznym. Mnożą się nowe kierunki w sztuce. Surrealizm okaże się jednym z najistotniejszych. Jest czymś więcej niż kolejnym stylem. Surrealiści marzą o szeroko pojętej rewolucji. Nie chodzi tylko o zmianę systemu politycznego, lecz także o przewrót w dziedzinach wyobraźni, seksualności, mitologii. Inspiracji szukają więc w równym stopniu w marksizmie, co w pismach Freuda, Carla Gustava Junga, w ezoteryce, magii, snach.

Epidemia surrealizmu, która wybuchła na gruncie literatury, szybko rozprzestrzeniła się na sztuki wizualne. Max Ernst, Salvador Dalí, Joan Miró, Óscar Domínguez, René Magritte, Man Ray – od tych nazwisk zaczynała się wyliczanka sztandarowych surrealistycznych artystów w tradycyjnej (czytaj: patriarchalnej) historii sztuki. No dobrze, a kobiety?

Cudowne i niepokojące

„Problem kobiety stanowi to, co jest na świecie najbardziej cudowne i niepokojące” – powiadał nieformalny „papież” ruchu André Breton w „Drugim manifeście surrealizmu”. Na czym polegał ów „cudowny” i „niepokojący” problem?

Problemem podstawowym był seksizm i mizoginia, którą przesycona była międzywojenna kultura, włącznie z ówczesną awangardą. Ruch surrealistyczny nie był wyjątkiem. On również był w gruncie rzeczy męskim klubem. Wiele wypowiedzi i przekonań czołowych surrealistów razi współczesne ucho maczyzmem. Z drugiej strony – nie można wrzucać Bretona i jego kolegów do jednego worka ze wszystkimi seksistami ich czasów. W XX-wiecznym modernizmie były takie kierunki jak choćby futuryzm, którego teoretycy zupełnie otwarcie deklarowali pogardę wobec kobiet. W ruchu surrealistycznym artystki nie mogły wprawdzie liczyć na równe szanse z mężczyznami, ale i tak surrealizm pozostawał najbardziej sfeminizowaną frakcją międzywojennej awangardy.

Frida Kahlo, Leonor Fini, Leonora Carrington, Toyen, Meret Oppenheim, Dora Maar – to tylko niektóre z fantastycznych kobiet, które na różnych etapach swojej twórczości znalazły się w orbicie surrealizmu. Co przyciągało je do tego ruchu? Najkrótsza odpowiedź brzmi: seksualność.

Śnią, patrzą, dominują

Surrealiści mężczyźni nie byli wolni od charakterystycznych dla sztuki ich czasów tendencji do uprzedmiotawiania, fetyszyzowania, mitologizowania oraz demonizowania kobiet. A jednak spośród wszystkich modernistycznych kierunków napędzany teoriami Freuda surrealizm pozostawał najbardziej otwarty na kwestionowanie tradycyjnych kategorii płci. Surrealiści na długo przed powstaniem gender studies rozpoznawali wywrotową moc erotyki i intuicyjnie przeczuwali, że rewolucji kulturalnej oraz politycznej nie będzie bez rewolucji seksualnej. Dlatego w ruchu mogło się znaleźć miejsce dla takich postaci jak Claude Cahun, queerowa fotografka, która w autoportretach zacierała podział na męskie i żeńskie, pokazując, że tożsamość płciowa jest czymś, co jednostka może swobodnie kreować. Prezentowane na wystawie wizjonerki malarstwa, takie jak Leonor Fini czy Leonora Carrington, potrafiły przechwycić męskie fantazje – figurę femme fatale czy erotyczne fetysze – i przerobić je na swoje własne, feministyczne narzędzia. W ich onirycznych obrazach kobiety nie są biernymi obiektami męskich spojrzeń i fantazji. To one fantazjują, to one śnią, patrzą i dominują. Surrealiści, idąc tropem psychoanalizy, fascynowali się mitologią. Prace surrealistek również pełne są mitologicznych figur: kobiet sfinksów, kobiet lwic, modernistycznych bóstw emancypacji.

Wyjście z cienia

Man Ray nazwał artystkę Meret Oppenheim muzą surrealizmu. Modernistyczna sztuka uchylała furtkę dla kobiet, ale przez to wejście do świata sztuki wpuszczano przede wszystkim muzy, kochanki i żony modernistów. Wiele surrealistek również kroczyło tą drogą. Jednak artystki takie jak Frida Kahlo czy wieloletnia towarzyszka życia Picassa – Dora Maar nie tworzyły dzięki wsparciu swoich partnerów artystów, lecz raczej na przekór nim, walcząc, by wydobyć się z ich cienia. „Fantastyczne kobiety” nie zadowoliły się rolami muz ani maskotek awangardy. Studiując twórczość uczestniczek tej wystawy, nie sposób nie dostrzec, że ich surrealizm jest nie tylko równie wizjonerski i śmiały, co propozycje męskich luminarzy ruchu. Jest także inny. Surrealizm postulował wyzwolenie wyobraźni. Surrealistki poszerzyły ten postulat, ogłaszając wyzwolenie wyobraźni kobiecej. A od rewolucji w dziedzinie fantazji zaczyna się każda rzeczywista rewolucja.

Wystawa „Fantastic Women. Surreal Worlds from Meret Oppenheim to Frida Kahlo” w Louisiana Museum of Modern Art w Humlebæk w Danii potrwa do 8 listopada. 

Rubryka powstaje we współpracy z Jankilevitsch Collection.