Santiago de Compostela – druga młodość stolicy hiszpańskiej Galicji

Portyk Chwały, dawne wejście do katedry w Santiago de Compostela, ma prawie tysiąc lat i nie przestaje zachwycać. Tym bardziej że właśnie odmłodniał. – W 2018 roku zakończyła się trwająca 12 lat restauracja – opowiada moja przewodniczka Merichel Vicente Rey. Konserwatorzy usunęli z rzeźb nagromadzony brud, a także – zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem – podmalowali je. Święci i aniołowie znów mają barwne szaty, a na policzkach róż. Teraz dzieło romańskiego rzeźbiarza Mistrza Mateo nie ma w sobie nic z kojarzącej się ze sztuką średniowiecza surowości i schematyczności. Poszczególne twarze wyraźnie różnią się od siebie, artysta na każdej z nich odmalował inną emocję.

Zwiedzanie Santiago de Compostela zaczynam od katedry. Nie sposób inaczej: to chyba jedyne miasto w Europie zbudowane wokół grobu, a szczątki Świętego Jakuba znajdują się właśnie w świątyni. Wedle legendy ciało apostoła przypłynęło do Galicii (nie mylić z polską Galicją) w kamiennym sarkofagu, a w IX wieku relikwie odkrył pustelnik, którego na miejsce doprowadziły gwiazdy. I stąd nazwa: Santiago to po hiszpańsku Jakub, Compostela nawiązuje zaś do łacińskiego campus stellae [pole gwiazd].

Wieść o znalezisku dotarła do władającego północą dzisiejszej Hiszpanii króla Asturii, Alfonsa II. Władca wyruszył ze swej rezydencji w Oviedo do Santiago, stając się pierwszym pielgrzymem. Wkrótce w jego ślady poszły tysiące pątników z całej Europy, a miasto wyrosło na jeden z najważniejszych celów chrześcijańskich peregrynacji, ustępując tylko Jerozolimie i Rzymowi. Nie przyjął się za to szlak wytyczony przez Alfonsa, nazywany obecnie Camino Primitivo. O wiele popularniejsza okazała się Droga Francuska, wiodąca nie przez góry na północy Hiszpanii, lecz przez równinną mesetę. Właśnie tą trasą przybywa dziś do Santiago większość z prawie 300 tysięcy pielgrzymów rocznie. Wielu nadal pozdrawia się średniowiecznym zawołaniem „Ultreia!”, czyli „Naprzód!”.

Alfons II ufundował też kaplicę – protoplastkę katedry. Obecna świątynia z przełomu XVII i XVIII wieku to już jej czwarte wcielenie. Nawa główna zachowała romański charakter, ale Portyk Chwały zasłonięto barokową fasadą. – I tak łaskawie. Portyk Raju, inne dzieło Mistrza Mateo, zburzono i wykorzystano jako sypany pod fundamenty gruz... – wzdycha Merichel. Nie wszystko jednak przepadło. Merichel prowadzi mnie pod portyk na Praza das Praterías, po południowej stronie katedry. – Niektóre rzeźby są wykonane z jaśniejszego marmuru – wskazuje wyobrażenie żywota Chrystusa i wygnania z raju. – To kawałki Portyku Raju, którymi w XVIII wieku uzupełniono ubytki powstałe podczas zamieszek w średniowieczu. Przez kilkaset lat w tych miejscach ziały dziury – opowiada. Katedra, która wydawała się symbolem niewzruszonej, zastygłej w kamieniu przeszłości, okazuje się tkanym, prutym i łatanym przez wieki patchworkiem.

Santiago de Compostela – szlak. Korzenie przyszłości

Patchworkiem jest też całe Santiago de Compostela. Dla pielgrzymów stanowi ono niezmienny od wieków cel. Na Rúa das Casas Reais, jednej z głównych ulic starówki, mijam ich co krok: maszerują ze wzrokiem utkwionym w kamienne płyty pod stopami, wypatrując wyznaczających szlak muszli. Myślami są już pewnie przed katedrą, na Praza do Obradoiro, i nie zważają na mijane cuda – z klasztorem San Martiño Pinario na czele, którego barokowe wnętrze przyćmiewa złotym blaskiem wszystkie inne kościoły w mieście. Tłok panuje także na Rúa Nova, Rúa do Vilar czy Rúa do Franco, głównych deptakach ze sklepami i restauracjami z menu w wielu językach. Wystarczy jednak skręcić w którąś z bocznych uliczek, by umknąć przed gwarem i przekonać się, że Santiago to nie tylko dodatek do relikwii w katedrze.

Miasto, niczym Portyk Chwały, także nabrało ostatnio barw i zyskało nowe życie. Po śmierci generała Franco i demokratyzacji Hiszpanii wybrano je na stolicę wspólnoty autonomicznej Galicii. Oznaczało to awans oraz impuls do rozwoju. Merichel zabiera mnie w miejsce będące jednym z jego symboli – Cidade da Cultura. Budowany przez kilkanaście lat kompleks instytucji kulturalnych na wzgórzu na obrzeżach miasta to inwestycja kontrowersyjna ze względu na bombastyczność – z lotu ptaka przypomina ponoć muszlę przegrzebka, czyli symbol pielgrzymów – oraz znaczne przekroczenie budżetu, ale wyraża ambicje Santiago do bycia ośrodkiem kultury nie tylko religijnej.

Wchodzimy do muzeum w jednym z gmachów falujących niczym galisyjskie wzgórza. Wewnątrz – jak przystało na futurystyczne otoczenie – wystawa „Galicia przyszłości”. I niespodzianka: zamiast kosmicznych wizji i cyborgów witają nas stroje przebierańców z wiejskich karnawałów i ludowe amulety z chleba z sanktuarium w San Andrés de Teixido. Na obrazach Marujy Mallo, awangardowej XX-wiecznej malarki, miejski gwar i dziewczyny w strojach kąpielowych sąsiadują z wiejskimi kościółkami i figurami świętych. A nowoczesne akcenty? Na nagraniu wideo zapytany o przyszłość nastolatek snuje wizję rodzinnego gospodarstwa, w którym roboty i komputery będą mu pomagały dbać o krowy; obok sekcja poświęcona naukowcom pracującym nad rewolucyjnym lekiem na bazie… wyciągu z małży, będących podstawą lokalnej kuchni.

– Galicia to wiejski region – uśmiecha się Merichel, widząc moje zaskoczenie. – Nasza tożsamość bazuje na tradycji, związkach z oceanem, przyrodą, ziemią. Santiago jest nieduże, wystarczy kwadrans, by przejść spacerem z zabytkowego centrum w zieleń – opowiada. Ona sama, choć wybrała miejskie życie, pochodzi ze wsi. Jej rodzice pracują na roli, odwiedza ich, gdy tyko może. – Spędziłam z nimi cały lockdown. Kopaliśmy razem w ogrodzie, chodziłam z psem po polach i lesie. Dobrze wspominam ten czas. Czułam się u siebie.

Santiago de Compostela – mieszkańcy. Wydobyć esencję

Jak na wsi można poczuć się też w A Horta d’Obradoiro, jednej z najlepszych restauracji w Santiago. Stoliki rozstawiono pośród zieleni, grządek, drzew owocowych. Zza jednego z nich widać wieże katedry, wznoszącej się ledwie kilka minut spacerem stąd. Na talerzach królują za to dania wybitnie współczesne i wybitnie lokalne: tuńczyk podwędzany na węglu drzewnym, przypominające brzytwy małże navajas, morszczuk z bulionem na ościach. Słowem, galisyjska nouvelle cuisine. – Najpierw produkt, potem kucharz. To nasza zasada – zastrzega Kike Piñeiro, autor wszystkich tych smakowitości. – Etap kuchni molekularnej mamy w Galicii szczęśliwie za sobą. Teraz szefom zależy po prostu na wydobyciu esencji produktów, które dostajemy od oceanu i od ziemi.

Liczba mnoga jest uzasadniona. Santiago wyrosło ostatnio na gwiazdę współczesnej kuchni galisyjskiej, przyciągającą najlepszych szefów w regionie. Restaurację La Radio otworzył tu posiadacz gwiazdki Michelin Pepe Solla, Juan Carlos Somoza zrezygnował zaś z dwóch gwiazdek, by rozpocząć kolejną kulinarną przygodę w lokalu A Noiesa. Żaden z nich nie celuje w gusta pielgrzymów ani turystów.

– W Santiago są uniwersytet, szpital, xunta, czyli autonomiczne władze regionu, są pracownie architektoniczne. Miasto może i wygląda na średniowieczne, ale mieszkańców ma rodem z XXI wieku – przekonuje jubiler Antonio Ibañez, który wraz ze współpracowniczką José Castro prowadzi atelier Noroeste Obradoiro. Podobnie jak wspomniani szefowie kuchni kierują swoje dzieła do inteligenckiej klasy średniej. I choć ich tworzywem są srebro i kamienie, a nie ryby, skorupiaki i warzywa, to przyświeca im podobna filozofia. – Inspiruje mnie przyroda, zwłaszcza ocean – wyznaje José. W jej minimalistycznych naszyjnikach i bransoletkach widać nawiązania do muszli, morskiej piany, wodorostów, gdzieniegdzie srebrne nitki układają się w pasma chmur gnanych przez słony wiatr. – Santiago od wieków jest miastem ofebreros, rzemieślników pracujących w srebrze. Ale tworzą oni głównie przedmioty liturgiczne: kielichy, monstrancje, szkatuły, biżuterię religijną – wylicza artystka. – My dzielimy z nimi fach, ale odwołujemy się do natury, kapryśnej pogody. Do esencji Galicii.

Podobną ścieżkę obrała kiedyś Susi Gesto, ich sąsiadka z juderíi, dawnej dzielnicy żydowskiej. Nosi nazwisko szanowane wśród lokalnych ofebreros. W srebrze pracowali jej dziadek i ojciec, a maleńka pracownia jest pełna rodzinnych pamiątek. – Używam narzędzi i warsztatu taty – artystka dotyka poszczerbionego drewna, dłut, obcążków. – Ale początkowo wcale nie chciałam pracować jak on: robić filigranu ani ozdób z typowego dla Santiago gagatu [czarny, lśniący minerał, odmiana węgla brunatnego – przyp. red.]. Jako dwudziestokilkulatka stworzyłam pierwszą autorską kolekcję. Nazwałam ją „A Orixe”, czyli „Do źródeł”, bo inspirowałam się przyrodą. Pojechałam z nią do Paryża, ale w ostatniej chwili wrzuciłam do walizki dwa czy trzy naszyjniki taty. I to one zrobiły furorę! A mnie zrobiło się głupio, że wstydziłam się własnych korzeni.

Wróciła do tradycji, ale na własnych warunkach. Jej ulubionymi wzorami są sapos, naszyjniki wywodzące się ponoć z amuletów noszonych przez galisyjskie chłopki. W wydaniu Susi to misterne, kilkunastocentymetrowe ozdoby na dekolt lub plecy, pasujące do najelegantszych wieczorowych kreacji. Jest w nich filigran, bywa gagat. – Początkowo podśmiewano się, że poszłam w folklor. Ale dałam tradycji oddech – przekonuje. Tata spogląda na jej dzieła i spracowane dłonie z fotografii na ścianie. Byłby dumny? Pewnie tak. W końcu, jak przekonują Antonio i José: „Czas nigdy się nie zatrzymuje, nawet w naszej szacownej Composteli”. Mówili tak kilka lat temu, dziękując za przyznanie im dorocznej nagrody dla galisyjskich mistrzów rzemiosła: „Nie jesteśmy już kresem drogi – jesteśmy początkiem niezliczonych dróg”.