Badania wskazują, że człowieka wiele łączy ze zwierzętami. Choćby to, że osobniki w danym gatunku bywają mniej lub bardziej ostrożne, towarzyskie czy uległe – zupełnie jak wśród ludzi... W czym przejawiają się cechy osobowości u naszych braci mniejszych i na ile mogą zmieniać się zależnie od okoliczności – pytamy biologa, prof. Rafała Zwolaka.
Zdaje się, że nauka późno dostrzegła to, co oczywiste dla posiadaczy zwierząt. Koty, psy, kaczki, owce różnią się między sobą.
Faktycznie nauka, a zwłaszcza ekologia behawioralna, długo zakładała, że zwierzęta w każdej sytuacji robią to, co jest dla nich optymalne. Na przykład, jeśli spotykają konkurenta, zachowują się agresywnie, gdy spotykają drapieżnika – uciekają, a kiedy spotykają potencjalnego partnera do rozrodu – nawiązują kontakt. Zgodnie z tym założeniem osobniki tego samego gatunku zachowują się tak samo albo bardzo podobnie i zawsze plastycznie dostosowują swoje zachowanie do sytuacji. Tymczasem im dłużej trwają badania, tym wyraźniej dostrzegamy, że osobniki z tego samego gatunku różnią się między sobą w takich obszarach, jak śmiałość – ostrożność, eksploracja – unikanie, agresywność – uległość czy socjalność – asocjalność.
U człowieka łączymy to m.in. z cechami osobowości. Wiem już, że zwierzęta także mają osobowość. Czym ona jest?
To różnice w zachowaniach poszczególnych osobników, które są trwałe i przejawiają się w różnych sytuacjach. Na przykład niektóre osobniki mają tendencje do agresji zarówno wtedy, gdy spotykają konkurenta – co ma sens; potencjalnego partnera do rozrodu – co jest kiepskim pomysłem; i drapieżnika – co może mieć katastrofalne konsekwencje. Z punktu widzenia ich dobra, rozrodu, przetrwania nie jest to zawsze najkorzystniejsza strategia, ale osobowość określa granice, w których zachowanie może się dostosować do sytuacji. Zachowania zwierząt nie są więc całkowicie plastyczne, bo każde zwierzę ma określone tendencje behawioralne.
My również mamy stałe tendencje, ktoś jest uparty, nerwowy, nieśmiały, melancholijny.
Tak, istnieje pomiędzy nami podobieństwo. Istotne pytanie dotyczy tego, dlaczego tak się dzieje. Co powoduje i utrzymuje różnice pomiędzy osobnikami z tego samego gatunku? Dostrzegamy je wyraźnie u skorupiaków, owadów, przez gady, ptaki, aż do ssaków. Nie istnieje jeden, optymalny typ osobowości, który – wydawałoby się – powinien pozostać. Najwyraźniej dobór naturalny promuje różnorodność charakterów.
Na ile osobowość zwierząt zmienia się z upływem czasu?
Badania na ten temat wciąż trwają. Gdy badamy tego samego osobnika w krótkim odstępie czasu, to okazuje się, że zachowuje się podobnie. Im dłuższy jest czas pomiędzy badaniami, tym różnice się zwiększają, ale charakterystyczne dla danego osobnika tendencje behawioralne wciąż są wykrywane.
Interesującym przykładem są zwierzęta, które przechodzą metamorfozę, czyli ich rozwój obejmuje radykalną zmianę wyglądu i funkcjonowania ciała. No i okazało się na przykład, że osobowość potrafi przetrwać metamorfozę z kijanki w dorosłą żabę. Z drugiej strony, wydaje się, że u owadów zmiany związane z metamorfozą są tak drastyczne, że często kasują osobowość, tzn. nie ma związku pomiędzy tendencjami behawioralnymi gąsienicy i motyla.
Czy dopiero dojrzewamy, by dostrzec, próbować zrozumieć osobowość zwierząt?
Przez długi czas tego typu myślenie o zwierzętach było traktowane jako przejaw sentymentalizmu, który nie przystaje poważnym naukowcom. Przez dekady wszystkie osobniki danego gatunku traktowano jak kopie, zakładając, że jest jeden, wspólny zbiór cech behawioralnych dla każdej wrony, każdego psa czy wilka. Badano więc strategie zachowań gatunków, a nie pojedynczych zwierząt. Jednak już od kilku dekad osobowości zwierząt są w głównym nurcie nauki. Z każdym rokiem przybywa nowych badań, które pozwalają zrozumieć, skąd się biorą osobowości zwierząt i jakie są ich ekologiczne i ewolucyjne skutki.
I jakie są skutki?
Cały szereg. Osobowości mogą na przykład wpływać na przebieg inwazji ekologicznych. Jeśli na danym terenie pojawiają się gatunki inwazyjne, wprowadzone przez człowieka świadomie lub przypadkiem, i powodują szkody ekologiczne, można się spodziewać, że na czele tej inwazji będę osobniki śmiałe, ekspansywne, możliwe, że bardziej agresywne.
Kolejna sprawa to rozrost urbanizacji. Na całym świecie przybywa miast i miejsc zamieszkanych przez ludzi. Zwierzęta, które przystosowują się do życia w takim środowisku, mają określone cechy, zazwyczaj są mniej wrażliwe na hałas, mniej boją się nowości, są śmielsze. Osobowości wpływają też na to, jakie patogeny zagrażają zwierzętom. Na przykład wirus FIV u kotów, znany także jako „kocie AIDS” jest przenoszony głównie podczas konfliktów, przez podrapanie lub ugryzienie, a wirus kociej białaczki głównie podczas wzajemnego wylizywania się. Dlatego agresywne osobniki są bardziej narażone na FIV, ale mniej na kocią białaczkę.
Postrzega pan ludzi jako zwierzęta?
Nie stawiam znaku równości pomiędzy osobowościami ludzi i zwierząt, również dlatego że nie jestem specjalistą od ludzkiej osobowości. Jednak z pewnością łączy nas ze zwierzętami więcej niż większości z nas się wydaje. Tak samo jak wszystkie inne zwierzęta jesteśmy produktem ewolucji, działały na nas te same mechanizmy. Zarazem różnimy się od zwierząt, bo mamy bogaty język, rozbudowany przekaz kulturowy i skomplikowane społeczności, w których żyjemy.
Czy nie dotyczy to również mrówek?
Mrówki żyją w bogatym, zróżnicowanym środowisku, ale współpracują ze sobą, ponieważ wszystkie osobniki w mrowisku są blisko spokrewnione. Natomiast my wypracowaliśmy szereg zasad, które pozwalają na współpracę także pomiędzy osobnikami, które nie są rodziną. To rzadkość w świecie zwierząt.
A może gdybyśmy rozpoznali w zwierzętach swoich krewnych, potrafilibyśmy powstrzymać kryzys klimatyczny, chroniąc ich domy, miejsca, w których żyją, a zatem dziką naturę?
Możemy to zrobić na poziomie intelektualnym i możemy to zrobić z powodów etycznych, jednak uznanie za krewnych nie jest mechanizmem ewolucyjnym i nie zadziała tak jak u mrówek. Na przykład: mam dwóch braci i psa, i ich wszystkich traktuję jako rodzinę. Jednak tylko z mymi braćmi dzielę pulę genów. Jeśli poświęcę swoje życie, ratując moich braci, to nasze wspólne geny przetrwają i mają szansę być przekazane do kolejnych pokoleń. Jeśli poświęcę życie, by przeżył mój pies, to geny altruizmu wobec psa nie zostaną przekazane dalej. Moja altruistyczna postawa zniknie z przyszłej puli genów.
Mówi się, że psy i ich właściciele upodobniają się, trochę jak ludzie w długim związku...
Nie znam badań osobowości, które by to potwierdziły, ale to możliwe. Osobowość jest plastyczna. W języku angielskim używa się określenia state-dependent feedback, które oznacza, że nasz stan, kondycja lub sytuacja, w jakiej się znajdujemy, może wzmacniać lub wyciszać określone tendencje behawioralne, przyczyniając się w ten sposób do powstawania trwałych różnic w zachowaniach. Jeżeli dwa osobniki wchodzą ze sobą w długotrwałą interakcję, to powstaje sprzężenie zwrotne, które może kształtować ich osobowości.
A jak pan bada osobowość zwierząt?
Przeprowadzamy testy otwartego pola na myszach leśnych. Świeżo złapaną mysz wpuszczamy do dużego pojemnika, mierzymy, jak duży dystans pokonuje w ciągu dwuminutowego testu. Myszy oczywiście są zestresowane, jednak zachowują się różnie. Niektóre zamierają w bezruchu, inne poruszają się bardzo czujnie i powoli, jeszcze inne biegają, skaczą i wspinają się. Powtarzanie tego samego badania z tą samą myszą pozwala również dostrzec wyraźne cechy osobnicze, bo ta sama mysz ma tendencję zachowywać się tak samo, znajdując się ponownie w tej samej sytuacji.
Kolejnym etapem naszych badań jest sprawdzanie, jakie role w ekosystemach odgrywają myszy o różnych typach osobowości. Na przykład myszy pełnią dwoistą funkcję w rozmnażaniu drzew – mogą pomagać lub przeszkadzać, bo z jednej strony zjadają ich nasiona, ale z drugiej roznoszą je i zakopują w ziemi, co sprzyja kiełkowaniu. Badania prowadzone na uniwersytecie w Maine sugerują, że śmiałe, aktywne osobniki zazwyczaj zjadają nasiona, a ostrożne, które mają szansę żyć dłużej, chowają nasiona na później. Odgrywają więc różną rolę w reprodukcji drzew. Nasze badania sugerują, że jest to jeszcze bardziej skomplikowane, bo rola osobników śmiałych i ostrożnych zmienia się wraz z liczebnością myszy. Ale to dopiero wstępne wyniki.
Czego możemy się nauczyć od myszy?
Gryzonie to najliczniejsza grupa ssaków. Są wszędobylskie, mają ogromny wpływ na nasz świat, choć wpływ ten jest często subtelny, bo strategia gryzoni polega na nierzucaniu się w oczy. Pomagają w tym niewielkie rozmiary i skryty, często nocny tryb życia. Do tego gryzonie mają fenomenalne zdolności reprodukcyjne, które pomagają im przetrwać, mimo że mają mnóstwo naturalnych wrogów. Czy jest w tym jakaś lekcja dla ludzi? Niech każdy sam oceni.
Ludzie wykazują podobny spryt i strategie przetrwania. Czy szukanie podobieństw pomiędzy ludźmi i zwierzętami może być pomysłem na ochronę świata natury?
Każdy z żywych organizmów pełni ważną funkcję. Nauka nazywa je usługami ekosystemowymi – na przykład roznoszą nasiona, spulchniają glebę, zapylają. A więc również dla naszego dobra powinniśmy je chronić, byśmy mieli czystą wodę, lasy, ziemię. Drugi argument jest prosty: każdy osobnik i gatunek ma swoją własną, wewnętrzną wartość, która nie zależy od jego użyteczności dla ludzi. Dlatego nie mamy prawa, by niszczyć naturę. Można argumentować, że miarą naszego człowieczeństwa jest uznanie, iż ochrona nie powinna być oparta na podobieństwie do ludzi.
Rafał Zwolak, biolog, prof. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Bada oddziaływania pomiędzy roślinami i zwierzętami w ekosystemach leśnych, w tym wpływ różnic pomiędzy osobnikami zwierząt na kształt tych oddziaływań.