Sycylia komisarza Montalbana

Wiele lat temu w czasie jednego ze spotkań autorskich w księgarni w Palermo właścicielka poprosiła pisarza o rozmowę na osobności: – Ten ślub nie może się odbyć! – oświadczyła scenicznym szeptem. – Czy nie ma u nas wystarczająco dużo ładnych dziewcząt?! Nie przyjmowała do wiadomości, że bohater jego kryminałów, komisarz Salvo Montalbano, mógłby ożenić się z genuenką i oczekiwała, że autor do małżeństwa nie dopuści. Korzenie i pochodzenie to dla starszego pokolenia Sycylijczyków świętość. Wieki najazdów, obcej dominacji oraz geograficzne odizolowanie od kontynentu wykształciły w nich nieufność w stosunku do nieznajomych i głęboko zakorzenioną obawę przed zdradą.

Przykładów emocjonalnego uwikłania czytelników w losy komisarza Montalbana było zresztą więcej. Ci najbardziej zakręceni pisywali do autora listy, wchodząc niejako w mechanizm powieści. Rozwijali poboczne wątki, podpowiadali rozwiązania, przyłapywali autora na nieścisłościach. Szczegółowe opisy miejsc, po których poruszał się Montalbano, sprawiały, że z czasem jego wielbiciele rozpoznawali każdy kamień, budynek, stację benzynową czy rozwidlenie ulic. Łatwo było się domyślić, że książkowa Montelusa to Agrigento, a Vigata to istniejące w rzeczywistości Porto Empedocle. Kilku młodych pasjonatów odtworzyło topografię ośmiu śledztw sycylijskiego stróża prawa, a wydawnictwo Sellerio opublikowało na ich podstawie przewodnik turystyczny. Sycylia komisarza to przede wszystkim jej zachodnie rubieże. To również rodzinne strony autora powieści, który urodził się tu w 1925 roku. Aby zrozumieć postać komisarza Montalbana, dobrze jest też poznać jej twórcę Andreę Camilleriego.

Wychował się jako jedynak w bardzo zamożnym domu. Dziadek pisarza zajmował się wydobyciem siarki, niestety, biznes padł. Pozostały jednak rodzinne pamiątki i przyzwyczajenia, które niewątpliwie ukształtowały charakter pisarza i jego oryginalne poczucie humoru. Ważną postacią w życiu dorastającego Andrei była świetnie wykształcona, oczytana i religijna babcia Elvira, która bawiła się z nim w gry słowne i wymyślanie nowych wyrazów. Autor pytany o pochodzenie specyficznego języka, którym posługiwał się przy pisaniu (il camillerese), będącego mieszanką sycylijskiego dialektu i własnej inwencji, odpowiadał, że zawdzięcza go babci. Niestety, wiekowy dom dziadków – Casa Fragapane usytuowany na wsi w okolicach Porto Empedocle – ze względów technicznych ostatnio został rozebrany. Jeszcze przed wojną były w nim konie i karoce, jeden z pierwszych wyprodukowanych samochodów, a także prywatna kaplica, a w niej stare liturgiczne szaty, w które mały Camilleri uwielbiał się przebierać. Była też wielka łazienka z klozetem w formie marmurowego tronu. W chłodne dni dziadek, który mimo upadku firmy nie pozbył się wielkopańskich manier, przed załatwieniem potrzeby zwykł prosić służącą, by mu ten „tron” własnym ciałem ogrzała, bez prawa korzystania, oczywiście.

Natomiast w domu rodziców mieszkał z rodziną Camillerich brat matki – lekarz, po chorobie polio. Całymi dniami gawędził w swoim pokoju z medycznym szkieletem. Miał problemy z poruszaniem się, dlatego kazał wybudować sobie prowadzące w morze molo ze specjalnymi poręczami, a na jego krańcu mały domek mieszczący wygódkę. Codziennie rano z tego domku gawędził z rybakami, którzy czuli się dowartościowani, że rozmawia z nimi pan doktor. Do grona najbliższych młodego Camilleriego należeli też wielcy sycylijskiej literatury: Luigi Pirandello i Leonardo Sciascia. Ten ostatni stał się potem pierwowzorem postaci komisarza Montalabana: inteligentny, nieśmiały, ironiczny, pielęgnujący pewne dziwactwa, posiadający wyjątkowy dar analizy, ale także zamiłowanie do wulgaryzmów. Tę ostatnią cechę „odziedziczył” jednak po samym Camillerim, który kochał przeklinać, a poza tym zawsze kreował postacie literackie, czerpiąc z cech konkretnych osób.

Pisarz rozpoczynał od szczegółu, który przykuł jego uwagę, a potem kreślił wokół niego kręgi. – Wszystkie moje opowieści rodzą się i umierają na Sycylii – powiadał. Postacie Camilleriego, często targane namiętnościami, poruszają się w atmosferze czegoś niezdefiniowanego, jakby kondycja wyspy i poczucie zawieszenia w bezbrzeżnej przestrzeni morza implikowały istnienie jakiejś tajemnicy, niezgłębionej natury zjawisk. Alcide Maravento w powieści „Pies z terakoty” popijał mleko z butelek dla niemowląt porozstawianych po całym mieszkaniu. Ubierający się jak nędzarz właściciel baru Caviglione zarobił miliony na lichwie. Wielu protagonistów uwikłanych było w tajemnicze relacje miłosne, hetero- i homoseksualne, a kobiety często okazywały się przebiegłe i niezbyt cnotliwe.

Na szczęście całe to towarzystwo miał na oku Salvo Montalbano. W czasie wyprawy do Porto Empedocle, czyli książkowej Vigaty, odnajdziemy wiele jego śladów. Co prawda Camilleri opisywał miasteczko swoich wspomnień, mniej więcej z okresu lat 50., a w międzyczasie czasie rozrosło się ono i z powodu industrializacji straciło na urodzie, ale ciągle jeszcze istnieją ulubione miejsca komisarza i charakterystyczny zapach portu: mieszanka woni mokrych lin, suszonych na słońcu sieci, jodu, rozkładających się ryb, świeżych i gnijących alg, smoły i nafty. W Porto Empedocle nadal stoi latarnia morska, do której zwykł przechadzać się nasz policjant śledczy, a w jej pobliżu leży wielki płaski kamień, na którym przysiadał zamyślony w momentach emocjonalnego napięcia. U wejścia do portu jest wieża obronna z czasów Karola V, a w jednym z doków silos, w którym w „Złodzieju kanapek” ukrył się mały Tunezyjczyk François. Jest też ulica Salita Granet, gdzie mieszkała powierniczka komisarza Clementina Vasile Cozzo, a także via Lincoln, na której znajdował się komisariat policji. Przetrwał oferujący znakomite słodkości bar Albanese, choć po ulubionej gospodzie komisarza – Osterii Calogero – ostał już się tylko szyld. Restauracyjkę zamknięto jeszcze w czasach powstawania przygód Montalbana, dlatego w pewnym momencie zaczął się on stołować w knajpce Da Enzo. Od razu przypadła mu do gustu niezobowiązująca atmosfera lokalu, a zapach kuskusu z ośmioma rodzajami ryb przyprawił go któregoś dnia o łzy wzruszenia. Komisarz to smakosz i samotnik. Rozpoczynał każdy dzień od filiżanki mocnej kawy i kąpieli w morzu. Mieszkał w drewnianym domku z tarasikiem wychodzącym na plażę, w dzielnicy Marinella, jednego z głównych kąpielisk okolic Agrigento, książkowej Montelusy.

Sycylia komisarza odbiega czasem od wyobrażeń o tej wyspie. Łyse skały, spalona ziemia, domy jak klocki, archeologia przemysłowa. Zachowały się ruiny zakładów chemicznych Akragas, które w książce stanowią królestwo lokalnego półświatka. Znajdziemy tu co prawda również wiekowe wille, zapierające dech bezkresne plaże i opadające do szmaragdowego morza wapienne klify – Schody Turków – a także gaje oliwne i starożytne zabytki w Dolinie Świątyń, ale kiedy pojawił się pomysł sfilmowania opowieści o komisarzu, okazało się, że te tereny nie są dla kamery wystarczająco atrakcyjne i plan filmowy przeniesiono w okolice Ragusy.

W rolę komisarza wcielił się Luca Zingaretti. Mimo że pod pewnymi względami odbiegał od literackiego archetypu (ponoć Camilleri zdziwił się, że wybrany do tej roli aktor jest łysy), podbił serca Włochów. Dom na brzegu morza, w którym mieszka filmowy Montalbano, to dwupiętrowa willa w Punta Secca – Santa Croce di Camerina, wybudowana w latach 30. przez jednego z sycylijskich arystokratów. Dziś mieści się w nim romantyczny hotelik B&B. Po sukcesie serialu miejsce oblegane jest przez turystów, dlatego popularnością cieszy się również pobliska restauracja Pappappero. Karta dań zawiera ulubione potrawy komisarza. Są tu sarde a beccafico – faszerowane sardynki z owczym serem, rodzynkami i sosem z cytrusów, a także la pappanozza –purée z ziemniaków gotowanych z cebulą, doprawionych octem i oregano. Wszystkie dania noszą oryginalne nazwy i uzupełnione są w karcie cytatami z książek. Rolę komisariatu policji gra w serialu Urząd Miasta w Scicli, a sceny z opuszczonej fabryki Akragas kręcono w ruinach cegielni Fornace Penna. Planem filmowym stała się też Modica, znana głównie z wyrabianej według antycznych receptur czekolady, i pałac Castro-Polara Grimaldi. Wiele scen powstało w Ragusie, szczególnie w klimatycznej dzielnicy Ibla. Znajduje się tu m.in. barokowy kościół św. Jerzego, elitarny Klub Rozmów Towarzyskich, w którym grywał w karty filmowy doktor Pasquano, a także restauracja La Rusticana – w jej wnętrzach kręcono sceny posiłków komisarza.

Sycylia jest fascynująca. Wielowiekowe nawarstwienie kultur: wpływy greckie, rzymskie, arabskie i normańskie, urzekające krajobrazy, bogata w smaki kuchnia i na wpół afrykański klimat czynią z niej jedno z piękniejszych miejsc na świecie. Być może dlatego zakochany po uszy w rodzinnej wyspie komisarz Montalbano w końcu na ślub z genuenką się nie zdecydował. Do szczęścia wystarczały mu codzienne rytuały i praca. A może to obiekcje właścicielki księgarni z Palermo sprawiły, że autor nie odważył się na mariaż Sycylijczyka z Liguryjką?