Odpuść sobie, machnij ręką, daj za wygraną. Olej niespełnione ambicje, wieczne pretensje, dawne niepowodzenia. Po co? By wreszcie ruszyć do przodu, nabrać dystansu. Po prostu odetchnąć.
– Wiem, że przeszłości nie da się zmienić, ale to niesprawiedliwe, jak wiele w życiu zależy od dobrego startu. Ja takiego nie miałam – wyznaje Ewa, 28-latka z Warszawy. – Pochodzę z rozbitej rodziny, po rozwodzie mama ledwo wiązała koniec z końcem. Nie stać jej było na dobrą edukację dla mnie i moich braci, nie mówiąc już o takich rzeczach jak wyjazdy zagraniczne czy fajne ciuchy. Przez to latami czułam się gorsza od rówieśników, wiele rzeczy musiałam nadrobić, więcej się uczyć, dłużej pracować, uzupełniać braki. Nadal to robię. Czasem mam wrażenie, że to nadrabianie nie ma końca. Niedawno o mały włos dostałabym wymarzoną pracę, ale ostatecznie przyjęli chłopaka z krótszym stażem i gorszym CV – tylko dlatego, że jego rodzice są znajomymi kierowniczki. A ja? Ciągle muszę innym coś udowadniać, a i tak w ostatecznym rozrachunku okazuje się to za mało.
Paulina, 35-letnia menedżer, nie kryje irytacji: – Mnie po prostu nie jest wszystko jedno. Wiem, mówią, że się czepiam, że jestem upierdliwa. Ale jeśli czuję, że ten projekt może być lepszy, to mam machnąć ręką? Albo gdy widzę, że mój mąż na eleganckie przyjęcie chce założyć dżinsową kurtkę, nic nie mówić, żeby nie popsuć atmosfery? Pogodziłam się z tym, że jak czegoś sama nie zrobię, to albo nie będzie to w ogóle zrobione, albo nie tak, jak trzeba. Tylko czasem robi mi się zwyczajnie, po ludzku przykro, że nikt nie myśli o tym, jak ja się czuję, a też chciałabym móc położyć się przed telewizorem na kanapie i mieć wszystko gdzieś. Ale gdy wracam padnięta z pracy, a w domu pełen zlew i pusta lodówka, to sorry, ale nie potrafię powiedzieć: „Nic się nie stało, kochanie, zamówimy pizzę”.
Tak wiele rzeczy siedzi w nas niczym zadra. Wspominamy to, co nam się nie udało, cierpimy, bo nie takie życie sobie wymarzyłyśmy, albo nie dajemy za wygraną, choć cel, do którego z uporem dążymy, znów o krok przed nami. Zamiast cieszyć się tym, co mamy, chcemy zmieniać, poprawiać, zdobywać. A gdyby tak zrobić na odwrót? Zacząć doceniać siebie za to, co nam się udało, zmienić oczekiwania, skończyć z pretensjami, zaakceptować niedoskonałość siebie, innych i świata? Ale najpierw trzeba sobie odpuścić to, co do tej pory trzymało nas w napięciu. Jak to zrobić, od czego zacząć – pytamy psycholożkę Ewę Woydyłło-Osiatyńską.
Co najtrudniej jest sobie odpuścić?
To zależy. Przede wszystkim tu chodzi o kwestię ambicji. Chcemy dokonywać wielkich czynów – wielkich w cudzysłowie oczywiście, bo czasami to są codzienne zwykłe sprawy, ale traktowane z ogromną powagą. Skąd się to bierze? Po części z klimatu sprzyjającego pojęciu „sukces”. Bardzo wielu ludzi, zwłaszcza młodych, już od dziecka jest przekonanych, że w życiu trzeba piąć się po drabinie sukcesu. Nie odpuszczać. I tak rodzi się wewnętrzny przymus, który każe podporządkowywać nawet swoje potrzeby zawodowym wyczynom. Nie dosypiamy, nie dojadamy, ale walczymy o zwycięstwo.
Takie podejście promują korporacje, ale też dość powszechne przekonanie, że praca powinna być okupiona straszliwym mozołem. To jest podejście w sumie bardzo nowoczesne, tego w czasach Montaigne’a nie było. Wtedy było jasne: zimą śpi się na piecu, latem pracuje w polu, a wiosną sieje. Mówię to trochę półżartem, ale mam na myśli to, że kiedyś rytm życia był zgodny z rytmem natury.
A teraz jej przeczy?
A jak inaczej nazwie Pani sytuację, w której jestem zmęczona, ale próbuję to ukrywać, maskować? I zwykle czymś się szprycuję – biorę leki, wciągam kokę, piję na umór. Po to, żeby jakoś się napędzić, czyli tak naprawdę przeciążyć. A to może prowadzić tylko do krachu. Słyszała Pani pewnie o syndromie wypalenia zawodowego. Wahadło idzie w stronę niesamowitego nakręcenia energii, a potem, kiedy osiągnie wysokość szczytową, musi opaść. I z człowieka sukcesu robi się człowiek flak. To jest cena, jaką płaci się za bezwzględną rywalizację, kiedy człowiek chce robić coś lepiej niż ktoś inny albo przynajmniej tak samo jak on. Albo za chęć zbierania laurów: sławy, uznania, medialnej popularności czy pieniędzy. I ma Pani wystarczająco wiele powodów, żeby sobie nie odpuszczać.
Wiele osób w taki sposób podchodzi do każdego aspektu życia, nie tylko pracy…
A pewnie! Do macierzyństwa, małżeństwa czy chociażby modnego stylu życia. Czyli: muszę być najlepszą matką, żoną, musimy pojechać na takie wakacje, żeby wszystkim opadła szczęka z zachwytu.
I nad wszystkim mieć kontrolę?
Tak, to część tego samego zjawiska. Skoro mam ciśnienie na wyczyn, to muszę mieć jednocześnie pod nadzorem wszystkie ewentualne czynniki. Co więcej, często moje własne pojęcie sukcesu nie ogranicza się do tego, kim jestem ja, ale też do tego, kim są osoby, którymi się otaczam. Dzieci, mąż, znajomi. Mieszkanie. Ciśnienie zaczyna przechodzić na innych: chcę, żeby mój mąż chodził tylko w markowych ciuchach, a znajomi czytali tylko ambitne książki i odnosili sukcesy. Ten przymus sprawia, że bardzo często zatraca się dystans, poczucie zrozumienia, empatię, nie zwraca się uwagi na cudzą indywidualność, potrzeby.
Albo to, że ktoś ma inne zdanie. Lubimy mieć rację.
Potrzeba posiadania racji ma kilka poziomów. Pierwszym, dosyć głęboko ukrytym, jest po prostu nawyk. Czyli oswojenie się poprzez obcowanie, już od dziecka, z tym, że apodyktyczne postawienie sprawy buduje autorytet i wzbudza respekt. Bo taka najczęściej była mama albo taki był tata. Jeżeli mama nie dopuszczała innego zdania, to dziecko zrobi wszystko, żeby w pewnym momencie móc pozwolić sobie na to, by nad innymi – bo przecież nie nad mamą – górować. Znajdzie sobie wtedy koleżankę w klasie, a potem własne dziecko, w stosunku do których będzie się zachowywać tak jak mama, bo ta jej rola była pociągająca. W ten sposób powtarza się schemat wyniesiony z domu.
Inny poziom, płytszy, to posmakowanie przyjemności posiadania władzy, która zwykle idzie w parze z siłą, a zatem z przymusem. Spodobało mi się, to będę szukać rozmaitych sposobów – mogę manipulować, być apodyktyczna, zagrażać, być agresywna, straszyć, wyśmiewać – żeby wymusić na kimś, by postępował tak, jak chcę.
I jeszcze jeden poziom, chociaż może tylko aspekt – ludzie o poczuciu małej wartości, którzy nie są pewni siebie, w głębi duszy myślą, że z nimi coś jest nie tak. Będą więc podświadomie dążyć do tego, żeby mieć kontrolę nad innymi. Bo to ucisza ich lęk o siebie. Gdy uda im się kogoś zapędzić do kąta.
Ja bym dodała jeszcze aspekt kulturowy. Polacy nie potrafią dyskutować.
Oj tak, w Polsce każdy spór zamienia się w walkę o zwycięstwo, w której nikt nie chce przegrać. Skoro więc muszę wygrać, to stosuję rozmaite sposoby, mniej lub bardziej etyczne. I znów, bierze się to z niezbyt wysokiego poczucia własnej wartości. W powszechnym mniemaniu, gdy nie mam racji, to przegrywam, a to jest nie do pomyślenia. Jeśli wygrywam, to znaczy, że jestem bardziej wartościowym człowiekiem – takie jest przekonanie. Tymczasem gdy się spieramy o to, czy dziś jest środa, czy czwartek, to wartość człowieka nie ma tu nic do rzeczy. A są ludzie, dla których każdy rodzaj sporu jest okazją do tego, by coś udowodnić na swój temat. To prawda, nie potrafimy dyskutować, ale też nikt nas tego nie uczy. Stąd, jeśli słuchamy kogoś, to tylko po to, żeby zaraz przygotować kontrę do jego wypowiedzi.
No właśnie, mania planowania. Czy to nie próba zapewnienia sobie złudnego poczucia bezpieczeństwa?
Planowanie jest mądrą strategią, oczywiście w rozsądnych rozmiarach. Mogę zaplanować fantastyczny wyjazd na weekend, a co jeśli będzie padało? Tu chodzi bardziej o umiejętność dostosowywania się do zewnętrznych warunków. Według badań kobiety górują w tym nad mężczyznami. Wynika to już z biologii, chociażby z fizjologii kobiecego ciała.
Natura nas uczy, że czasem trzeba się dostosować?
Tak, i robi to w bardzo mądry sposób. Na przykład ciąża czy macierzyństwo – uczą kobietę, że nie wszystko może zaplanować, że dziś nie pójdzie do kina, bo dziecko ma akurat katar. Może ją to na początku frustrować, ale potem się dostosuje.
Psychologowie przekonują, że jeśli mielibyśmy machnąć ręką na jedną rzecz w życiu, to powinna być nią nasza przeszłość. Zwłaszcza jeśli była traumatyczna.
Nad pamięcią można zapanować. Można wyprowadzić się z pamięci negatywnej, a wejść w coś, co też jest częścią mojego życia, ale do tej pory uchodziło mojej uwadze. Można zacząć selekcjonować wspomnienia i wybierać te dobre, budujące. Oczywiście wymaga to pracy nad sobą. Stosunek do przeszłości, a zwłaszcza do traum, bardzo rzutuje na naszą teraźniejszość i przyszłość. Zwłaszcza w naszym kręgu kulturowym dobrze widziane jest cierpienie. Dominuje przekonanie, że jak Pan Bóg kocha, to nas doświadcza. Wiele osób nie chce też pożegnać przeszłości, bo jest ona wygodnym wytłumaczeniem ich dzisiejszych porażek. Często mówię, że najlepszym narzędziem w terapii DDA jest dowód osobisty. Weź go do ręki i zobacz, ile masz lat. Jesteś już dorosła, to ty o sobie decydujesz. Jeśli jesteś nieszczęśliwa, to w pewnym sensie jest to twój wybór.
A kiedy nie wolno sobie odpuszczać?
Nie można odpuszczać sobie wtedy, kiedy jesteśmy za coś odpowiedzialni. Za pracę, konkretne zadanie, dzieci, związek… Jeśli projekt mógłby się zawalić, jeśli jest jakaś szansa na uratowanie małżeństwa, wtedy nie wolno sobie odpuszczać. Nie mówię już o takich zadaniach, w których odpuszczenie sobie może skutkować czyimś nieszczęściem, jak zawód lekarza lub kontrolera bezpieczeństwa.
Czasem trudno określić, jaka sprawa jest warta zachodu, a jaka nie ma znaczenia. Bo jeśli walczę o moje małżeństwo, kiedy uznać, że sprawa jest już przegrana?
Owszem, są sprawy, w których ewidentnie przesadzamy, i to trzeba sobie uświadomić. Jeśli widzimy, że nas to męczy, wyniszcza, gubi. Polecałabym też odpuszczać sobie przejmowanie się innymi i interpretację ich zachowań. Chyba że coś godzi w mój system wartości, wtedy warto się upierać przy swoim. Kluczem do sukcesu jest po prostu bycie w zgodzie ze sobą.
Jest pewien niezwykle lakoniczny model tego, jak odróżnić dwie rzeczy, o które Pani pyta. Nazywa się „Modlitwa o pogodę ducha”, jest popularna wśród Anonimowych Alkoholików i brzmi: „Boże, użycz mi pogody ducha, żebym godziła się z tym, czego nie mogę zmienić, odwagi, żebym zmieniała to, co mogę zmienić, i mądrości, abym umiała odróżnić jedno od drugiego”. Leczy z perfekcjonizmu, a jednocześnie otwiera furtkę do dążeń. Mówi: „Odpuść sobie to, co jest wykluczone, a w pozostałych wypadkach idź dalej”. Jeśli chcę uratować moje małżeństwo, to mogę dopóty próbować, dopóki wierzę, że przyniesie to pożytek. Natomiast jeśli zobaczę, że on z tą nową ma już bliźniaki, to nie warto się już o niego bić.
Ewa Woydyłło-Osiatyńska, doktor psychologii, terapeutka uzależnień. W ramach Fundacji im. Stefana Batorego kieruje Regionalnym Programem Przeciwdziałania Uzależnieniom. Autorka m.in. książek: „Zaproszenie do życia”, „Wyzdrowieć z uzależnienia”, „Sekrety kobiet” oraz „Bo jesteś człowiekiem. Żyć z depresją, ale nie w depresji”. „Droga do siebie. O poczuciu wartości”.