„Osoby z wysokim poczuciem własnej wartości też to robią! Wszyscy to robią. Dzięki temu przetrwaliśmy” – zapewnia psycholog i psychoterapeuta Jacek Załuski, członek założyciel Polskiego Towarzystwa Psychologii Pozytywnej. „Od tysięcy lat porównujemy się z innymi po to, by stwierdzić, czy mamy przed sobą »swego«, któremu możemy pomóc, czy »obcego«, przed którym lepiej mieć się na baczności”.
114 studentów siada przed ekranami, na których obrazki zmieniają się tak szybko, że nie można dostrzec, co przedstawiają. Osoby biorące udział w eksperymencie nie wiedzą więc, że połowie z nich wyświetla się niemowlak, a połowie starsza pani. Później wszyscy zostają poproszeni o umieszczenie siebie na siedmiostopniowej skali „młody – stary”. Okazuje się, że ci, którzy oglądali małe dziecko, czują się starzej niż ci, którym pokazywano kobietę w podeszłym wieku. Ten eksperyment dr. Diederika Stapela z Uniwersytetu w Groningen i dr. Harta Blantona z Uniwersytetu Karoliny Północnej w Chapel Hill nie tylko potwierdził wcześniejsze badania, z których wynikało, że oceniamy siebie na drodze porównań z innymi, lecz także pokazał, że dochodzi do tego automatycznie. Nie musimy nawet wiedzieć, z kim nasz mózg nas zestawił. Dlatego właśnie mówienie sobie czy innym: „Przestań się porównywać” nie ma większego sensu. To tak, jakbyśmy żądali: „Nie poć się!”. Pogląd, że porównują się z innymi tylko osoby, które mają kompleksy, też jest mitem.
Porównywanie się do innych pozwalało też podjąć decyzję: walczyć czy uciekać; oszacować, czy mamy szanse wygrać z przeciwnikiem. Od tego, czy dokonaliśmy prawidłowej oceny, zależało nasze życie. Próby nieporównywania się z innymi są więc skazane na porażkę. Ale na szczęście na to, co dalej zrobimy z informacjami: „Jola jest szczuplejsza ode mnie” czy „Ela zrobiła doktorat, a ja nie”, mamy wpływ.
Bill Gates stworzył Microsoft w wieku 19 lat i szybko uczynił z tej firmy jedno z najbardziej dochodowych i znanych przedsiębiorstw. Pewnie większość z nas bez problemu uzna to za dowód rzadko spotykanej inteligencji. Tym samym, jak przekonuje Richard E. Nisbett w swojej książce „Mindware. Narzędzia skutecznego myślenia”, popełnimy tzw. podstawowy błąd atrybucji, czyli przecenimy wpływ osobowości lub indywidualnych predyspozycji na sytuację, w której znalazła się dana osoba, nie doceniając czynników zewnętrznych. Okazuje się bowiem, że dzięki wielu sprzyjającym okolicznościom nastoletni Gates przez sześć lat miał rzadką w tamtych latach możliwość nauki programowania i poznania komputera o dużej mocy. „Prawdopodobnie na całym świecie nie było innego nastolatka, który miałby równie dobry dostęp do komputerów” – pisze Nisbett. Oczywiście, gdyby Gates nie był inteligentny, pracowity i odważny, nie byłoby wielkiego Microsoftu. Ale nie byłoby go też pewnie, gdyby Gates nie dostał prezentu od losu.
Porównując się z innymi, warto więc nie tylko pamiętać, że znamy zaledwie część prawdy, lecz wręcz poszukać pozostałych fragmentów układanki. Zwłaszcza jeśli oślepieni cudzym blaskiem zaczynamy przyklejać sobie krzywdzące etykietki, np. „nieudacznik” czy „oferma”. Wtedy dobrze jest rozebrać na czynniki pierwsze czyjś sukces, który sprawił, że przestaliśmy się sobie podobać. Dowiedzieć się, czy rzeczywiście sąsiad, który „w przeciwieństwie do nas ma talent do interesów”, zbudował swoją firmę sam, czy może przejął ją od ojca, a koleżanka, która „lepiej godzi pracę z prowadzeniem domu”, nie ma do pomocy niani, pani do sprzątania i swoich rodziców. A jeśli mózg próbuje nam wmówić, że gdzieś obok ktoś wiedzie idealne życie bez porażek, smutku i trudu, przypomnijmy mu, że takie nie istnieje.
– W środku lata siedzę w dusznym biurze, męczę się z szefem i stosem papierów, a na Facebooku widzę zdjęcia uśmiechniętych znajomych na słonecznej plaży i stwierdzam, że moje życie jest do kitu? Warto, bym wyszedł na chwilę poza kadr. Złapał dystans, np. wyobraził sobie tych znajomych, jak 24 godziny jadą samochodem do tej Chorwacji. Nie ma nic złego w uświadamianiu sobie, że inni też mają czasem źle. To tylko urealnienie obrazu sytuacji – mówi Jacek Załuski.
Zabiegi polegające na odarciu znajomych i ich życia z warstwy sztucznego złota nie mają służyć deprecjonowaniu innych, tylko uzyskaniu prawdziwego obrazu. Jeśli bowiem marzy nam się cudze życie, to warto byłoby wiedzieć, jak ono naprawdę wygląda. To pozwoli nam zdecydować, czy jesteśmy gotowi także na wyrzeczenia, jakie trzeba ponieść, by dojść do celu. Łatwiej też będzie opracować realny, a nie hurraoptymistyczny plan działania. Dlatego jeśli chciałabyś zdobyć to, co twój kolega czy krewny, nie wahaj się pytać ich o szczegóły.
– Znajomy, który szczerze opowie, w jaki sposób osiągnął sukces, może nas zainspirować i sprawić, że pójdziemy w jego ślady. Żeby tak się jednak stało, muszą być spełnione dwa warunki: poprzeczka nie może być zawieszona zbyt wysoko, a my musimy wierzyć, że mamy odpowiednie kompetencje, by ją przeskoczyć – mówi Jacek Załuski.
W to, że porównywanie się z tymi, którzy mają lepiej, może być dla nas dobre, wierzy także psychoterapeutka Małgorzata Liszyk-Kozłowska: – Często, prowadząc terapię, proszę osobę, która czuje się np. samotna, by poszukała w swoim otoczeniu związku, w którym chciałaby być. Zastanowiła się, dlaczego jest on dla niej tak atrakcyjny i co sprawia, że dwóm osobom udało się nawiązać taką relację. Ta analiza prowadzi czasem do zaskakujących refleksji, choćby okazuje się, że zazdrościmy komuś małżeństwa, ale sami nie bylibyśmy w stanie w nim żyć, bo mamy przekonania, które na to nie pozwalają. To może być bodziec do pracy z naszymi przekonaniami albo do zrewidowania oczekiwań.
Czasem stawiająca na karierę singielka czuje się marnie, porównując siebie z przyjaciółką, która ma czwórkę dzieci, ale jeśli pozna życie tej matki od podszewki, może stwierdzić, że nie byłaby gotowa na takie poświęcenie dla rodziny. Dojście do takiego wniosku bywa bolesne, bo jest pożegnaniem z pewnymi złudzeniami, ale jednocześnie sprawia, że przestajemy się szarpać i zaczynamy bardziej doceniać własne życie.
Według Jacka Załuskiego nauczymy się też patrzeć na nie łaskawiej, zapisując codziennie wieczorem to, co miłego i dobrego przeżyliśmy w ciągu dnia. Dzięki temu łatwiej dostrzeżemy, co nam sprawia przyjemność, i odnajdziemy radość w codziennych czynnościach. Natomiast raz na tydzień warto spisywać to wszystko, za co jesteśmy wdzięczni – to, co dostaliśmy, lub na co sami zapracowaliśmy, nasze możliwości, predyspozycje i sprzyjające okoliczności. Jeśli będziemy to robić regularnie, nasze poczucie życiowego bogactwa wzrośnie.
Co jednak robić, gdy porównania z innymi nie motywują nas do działania, tylko wywołują lawinę toksycznych myśli? Kiedy spostrzeżenie: „Koleżanka świętowała rocznicę ślubu w Paryżu, a mój mąż o naszym święcie zapomniał” jest jak śniegowa kuleczka, którą oblepiamy myślami – „Nie jestem wystarczająco atrakcyjna”; „Nie udało mi się małżeństwo”; „Nikt mnie nie kocha” – zmieniając ją w kulę o miażdżącej sile? Wtedy, według Jacka Załuskiego, mogą pomóc ćwiczenia z terapii akceptacji i zaangażowania (ACT), która uczy m.in., jak dystansować się do wytworów naszego umysłu, a w szczególności do wspomnień, skojarzeń, myśli i emocji. – Chodzi o to, by nie stawać z nimi do walki, jakbyśmy byli na boisku piłkarskim zawodnikiem przeciwnej drużyny, tylko przesiąść się na trybuny i stamtąd obserwować to, co pojawia się w naszej głowie. Jednym z ćwiczeń, które mogą w tym pomóc, jest dodawanie do myśli odpowiedniego początku, np. „Przyszła do mnie myśl…”. Łatwo dostrzec, że zdania: „Nikt mnie nie kocha” i „Przyszła do mnie myśl, że nikt mnie nie kocha”, chociaż podobne, mają zupełnie inny wydźwięk. Drugie przypomina, że to, co rodzi się w naszej głowie, nie musi być prawdą.
Przed toksycznymi myślami chroni nas też stabilna, adekwatna i dość wysoka samoocena. Wprawdzie poczucie własnej wartości w dużym stopniu kształtuje się w dzieciństwie, ale Małgorzata Liszyk-Kozłowska pociesza, że nawet jeśli w dorosłość nie weszliśmy z przekonaniem, że jesteśmy wystarczająco dobrzy, nie wszystko stracone. – Trzeba szukać w swoim otoczeniu mądrych ludzi, którzy pomagają nam dostrzec, w czym jesteśmy wyjątkowi – radzi psychoterapeutka. – Dobre, zdrowe relacje pozwalają odbudować poczucie własnej wartości także osobom, które w dzieciństwie nie słyszały budujących zdań na swój temat i dziś są niedowartościowane.
Kontakt z takimi wspierającymi ludźmi jest jedną z najlepszych rzeczy, jakie możemy zrobić w chwilach, kiedy wydaje nam się, że trawa w naszym ogródku nie tyle jest mniej zielona niż gdzie indziej, ile wręcz nie ma jej wcale. Oni poradzą sobie z naszym działającym wybiórczo mózgiem i wypunktują jego pomyłki. Przypomną, że oprócz porażek odnieśliśmy też wiele sukcesów, a nasze wady są mikroskopijne w porównaniu z naszymi zaletami. Dzięki nim to, że wypadliśmy blado w jakimś porównaniu, po prostu przestanie mieć znaczenie.