„Przesadzasz”, „histeryzujesz”, „wydaje ci się”… Czy ktoś robił z ciebie kiedyś wariata? Wmawiał, że mylisz się co do swoich wrażeń i emocji? Że nie możesz czuć tego, co czujesz? Jeśli tak, możliwe, że stałeś się ofiarą gaslightingu. Co to za zachowanie i jak się bronić, gdy je zaobserwujemy? Na czym polega gaslighting w związku? – pytamy terapeutę Pawła Przybysza.
Jak podaje serwis BBC, News Merriam-Webster – najstarszy amerykański wydawca słowników – wybrał „gaslighting” jako słowo roku 2022. Okazuje się, że liczba wyszukiwań tego określenia na stronie internetowej słownika wzrosła w ubiegłym roku o 1,740 proc.
Zacznę od tego, że gaslighting – po polsku możemy to przetłumaczyć jako „przygaszanie światła” – to rodzaj psychicznej manipulacji. Intencjonalnej, adresowanej do konkretnej osoby. Jeśli trwa dość długo, to manipulator przejmuje kontrolę nad tym, jak jego ofiara postrzega rzeczywistość. Ona już nie wie, w co ma wierzyć; ma poczucie, że traci rozum.
Ofiarą gaslightingu pada zazwyczaj ktoś, kto przyjmuje postawę uległą, ale także manipulującą, do czego jeszcze wrócimy. Ktoś taki da sobie wmówić wszystko, bo nie ma jasnego i mocnego systemu przekonań i wartości. Nie ma więc oparcia w sobie, które pomogłoby mu rozeznać, co jest prawdą, a co fikcją – zwłaszcza gdy ktoś ważny zaprzecza jego ocenom i odczuciom. Dlatego zdanie i postawy innych ludzi przyjmuje za własne. Staje się jednak tą ofiarą niejako na własne życzenie, a to dlatego, że w głowie ma wciąż wątpliwości: „Czy dobrze zapamiętałam, to co mówił partner?”, „Czy dobrze widziałem, co się właściwie stało?”.
Jak to „stajemy się ofiarą na własne życzenie”? Mam swój udział w gaslightingu, że znów to słyszę?!
Możesz mieć. Choćby dlatego, że człowiek uległy często dopytuje się innych: „Jak to było? Co myślisz?”. Zatem niejako się podkłada! No a wtedy albo słyszy potwierdzenie, albo zaprzeczenie. Jeśli kolejny i kolejny raz jest to zaprzeczenie, to w pewnym momencie doświadcza dużego dysonansu, czyli poczucia, że myśli i osądy nie zgadzają się z jego wartościami. Na przykład gaslighting w związku: partner kobiety mówi, że nie jest chamem, że się jej wydaje! A ona źle się czuje czy nawet boi, słysząc, jak on klnie. Trudno jej jednak powiedzieć: „Przestań zaprzeczać faktom”, bo usłyszała kiedyś, że ludzie po studiach nie mogą być chamami, a on ma dwa fakultety! Czuje się zagubiona, bo nie wierzy sobie i stara się siebie przekonać, że zachowanie partnera nie powinno jej przeszkadzać. Ale tak naprawdę ją męczy. No i tu dotykamy delikatnej struny, dasz radę?
Postaram się!
Zatem udając, że jest w porządku, ofiara manipulacji staje się manipulatorem. Nie wierząc w siebie, manipuluje sama sobą, ale także partnerem. Dla własnego komfortu przemilcza to, co czuje, aby osiągnąć własny cel, choćby spokój w domu. Zapewne wyniosła ten sposób działania z dzieciństwa. Bo jeśli rodzice szanują się, mówią sobie prawdę, nie przeklinają, nie upijają się – to ich dzieci będą mieć w swoich zasobach ważne wartości: szczerość, empatię i chęć pomagania innym. A to przełoży się na pewność własnych ocen i emocji. Kiedy więc zakochają się w manipulatorze, to szybko się orientują, z kim mają do czynienia.
Kłopot z rozpoznaniem rzeczywistości będą mieć natomiast ci, którzy wychowali się w domach, gdzie się kłamało. Matka manipulowała ojcem: „Ta sukienka jest z ubiegłego roku!”, a ojciec manipulował matką: „Po prostu musiałem zostać dłużej w pracy”. Słysząc to, dziecko wie, że któreś z rodziców coś ukrywa. Nie wie jednak które. Może nawet nie chcieć wiedzieć, bo kocha i mamę, i tatę – i nie chce wybierać.
Nie chce poznać prawdy…
Tak, i dlatego staje się podatne na wpływy i niepewne siebie. Dlatego wciąż się o wszystko dopytuje. Kiedy wejdzie z tą swoją niepewnością w dorosłą relację, będzie prowokować partnera do tego, żeby podpowiadał, prowadził za rękę, przekazywał swój system wartości. Jeśli uległą osobą jest dziewczyna, która ma wrażenie, że cudem udało jej się poderwać chłopaka, bo on taki piękny i chodzi na siłownię, to uzna każde jego słowo za prawdę. Nawet jeśli będzie jej kłamał w żywe oczy.
Jeśli dziewczyna z domu, gdzie nie ceniło się szczerości, trafi na manipulatora, będzie miała o wiele większy kłopot. Bo gaslighting w związku oznacza wieczne zdenerwowanie, trudności w podejmowaniu najprostszych decyzji czy obniżone poczucie wartości. Tak więc jeśli chodzi o gaslighting – jak się bronić?
Co więcej, ona prawdopodobnie już je w sobie wykształciła. Dlatego podatne są dorosłe dzieci z dysfunkcyjnych rodzin, bo one nie wiedzą, co czują, czego chcą i co im wolno chcieć… Skupione są za to na odczytywaniu potrzeb bliskich i dbaniu o ich dobrostan kosztem swojego. Co więcej, kiedy mają gaslighting w związku i słyszą od partnera: „Ja tego nie powiedziałem”, „Tobie się wydaje”, „O co ci, do cholery, znowu chodzi?” – mają wrażenie, jakby słyszały rodziców. A to sprawia, że wracają mentalnie do dzieciństwa i zgadzają się z partnerem, który mówi: „Wiem lepiej, jak masz przeżywać orgazmy”, „Przecież lubisz do nich chodzić”. Jeśli wciąż się tej manipulacji ulega, to cena jest wysoka: dysonans i zagubienie, frustracje i niezaspokojone potrzeby. Dlatego takie osoby potrzebują głębokiej refleksji nad tym, czego doświadczyły jako dzieci, aby wreszcie przestało się im mylić, co jest prawdą. A myli im się od lat…
I mogą nie wiedzieć, że nie można zaprzeczać ich emocjom i osądom?
Właśnie tak. Dlatego trzeba jasno powiedzieć, że mężczyzna, który stosuje gaslighting w związku i mówi partnerce „przesadzasz”, „wydawało ci się” – stosuje przemoc, zaprzecza temu, co ona przeżywa swoim sercem, umysłem i ciałem! Mówi na przykład: „Przecież skok ze spadochronem jest bezpieczny. Masz tam sznurki. Czego się boisz?!”. To jej sprawa, czego się boi. Ma prawo się bać i nikt nie może wypychać jej z samolotu, nawet wyposażonej w najlepszy spadochron. Szacunek wymaga, aby liczyć się ze zdaniem, odczuciami i decyzjami drugiego człowieka. A więc każda uwaga, która podważa to, co mówi o sobie drugi człowiek, jest manipulacją i przemocą. Trzeba też wiedzieć, że podstawą gaslightingu jest kłamstwo. A kłamstwo to każde mówienie nieprawdy, ale też przemilczanie, przeinaczenie, zaprzeczanie, np. „Nie mogę być pijany, wypiłem tylko kieliszek wina!”, podczas gdy partnerka widzi, że mężczyzna ledwo stoi. Manipulacją jest każde umyślne wprowadzanie w błąd drugiego człowieka dla własnej wygody czy wygranej.
Jak się wydostać z tego pokoju krzywych luster, jakim staje się świat wewnętrzny kogoś, kto nie wie, co się dzieje i co czuje, a przy tym pada ofiarą gaslightingu? Jak się bronić przed doświadczaniem go?
Pracować nad zasobami, czyli nad systemem wartości. Jeśli nie wynieśliśmy go z domu, warto znaleźć jakiś autorytet – może nim być wykładowca, a może też przyjaciel, lekarz czy osoba duchowna. Albo ktoś z dalszej rodziny, stryj czy ciocia. Ważne, aby system wartość tej osoby był jasny i oparty na odróżnianiu prawdy od kłamstwa, na uczciwości, empatii, szlachetności. To będzie fundament, na którym zbudujemy solidne poczucie własnej wartości i własny system ocen i osądów, czyli wewnętrzne zasoby.
Dlaczego prawda jest tak ważna w walce z gaslightingiem?
Bo tylko ona ochroni nas przed manipulacjami innych, mocno postawi nas na ziemi. Może jesteśmy grubi, ale za to gościnni i pomagamy przyjaciołom, którym się nie przelewa. Nie mamy studiów, ale umiemy naprawić każde urządzenie. To prawda o nas, o naszej wartości, której nie zaprzeczamy. Jeśli to wiemy, to nie pozwolimy nikomu innemu, by wmówił nam, że nie możemy bać się skoku ze spadochronem czy…
…że to nie ślad szminki na kołnierzu!
Właśnie. Jeśli wiem, kim jestem, to nikt mi nie wmówi – ani mąż, ani kochanek, ani przyjaciółka czy nawet matka – że czarne jest białe. Ale jeśli nie wiem, kim jestem i co jest w życiu ważne, to każdy może wmówić mi, co tylko zechce. Zwłaszcza gdy mam do tego predyspozycje, czyli np. jestem dorosłym dzieckiem z rodziny dysfunkcyjnej, czyli takiej, gdzie panowała jakaś forma przemocy czy zaniedbania, gdzie baliśmy się opiekunów, zamiast im ufać.
Możemy zrobić jakiś test, aby rozpoznać, kto stosuje gaslighting? Przykłady, które powiedzą nam, czy ktoś nami manipuluje to…?
Wystarczy zadać sobie proste pytanie: „Czy chcę wiedzieć, jaka jest prawda? A może lubię być oszukiwany czy oszukiwana?”. Z kłamstwem jest tak jak z nadmiernym piciem alkoholu. Jeśli nie chcesz już pić, to popatrz na straty, jakie to przynosi, nie pij więcej! A kiedy nie dajesz rady, idź do specjalisty. Jeżeli więc nie chcesz być oszukiwana, to stań w prawdzie. Popatrz na koszty – jeśli zobaczysz, że są one większe niż zyski, to będziesz starała się to zmienić. Ale wiele kobiet nie chce prawdy, bo konfrontacja z nią wydaje im się zbyt bolesna. Odkrywają, że są nieszanowane, niekochane, oszukiwane i wtedy muszą coś z tym zrobić. W tym sensie prawda zmusza nas do zmiany, do dokonania trudnych wyborów.
Wiele kobiet zna takie sytuacje, kiedy partner wykorzystuje gaslighting w związku: mówi, że przesadzają, bo on nie ma żadnego romansu. Gdy tymczasem ciągnie go od lat. Aby poznać prawdę, trzeba często zajrzeć do jego telefonu, do bankowych wyciągów. A przecież tak się nie robi, to przekraczanie prywatności…
W związku granice prywatności są inaczej ustawione niż w przyjaźni czy nawet w rodzinie. Telefon może być użyty przez wszystkich domowników. Jeśli nie może, to coś mi tu śmierdzi. Komputer też jest wspólny, jeśli nie, bo ktoś zakodował wejścia, to coś jest niejasne. Owszem, grzebanie w czyjejś korespondencji jest przekroczeniem granic, ale szukasz prawdy, masz prawo wiedzieć i jeśli coś znajdziesz, to należy to ujawnić: „Oszukujesz mnie, mówisz, że nie wydajesz pieniędzy odłożonych na dom, a już ich nie ma na koncie! Masz długi z hazardu? Robisz ze mnie wariatkę, a ja znalazłam to i to! Wyjaśnij mi to!”. Do tego jednak potrzeba bardzo dużo siły woli, odwagi, samozaparcia. Najpierw trzeba wyjść z postawy uległej ofiary, by skonfrontować siebie i partnera z prawdą.
Skąd tę siłę i odwagę wziąć?
Nie bać się prawdy, uwierzyć, że to jedyna broń na manipulację. I tu wracamy do tego, że warto mieć w sobie zasoby, pracować nad nimi. Można też iść do specjalisty i powiedzieć: „Coś ze mną nie tak, bo wydaje mi się, że mój mąż gasi światło, a nie zapala. Ale on twierdzi coś odwrotnego. Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest prawda. Czuję, że mam już tego dość, że on mówi coś innego, niż ja czuję”.
Można też iść do przyjaciółki, do autorytetu, do kogoś, komu naprawdę ufamy i wiemy, że jest po naszej stronie. I powiedzieć: „Marysiu, znasz mnie tyle czasu, wydaje mi się Franek mnie oszukuje, że tworzy mi jakąś alternatywną rzeczywistość. Głupia nie jestem, kocham go, ale czuję niepokój”. Konfrontując się z prawdą, skorzystać ze wsparcia przyjaciół.
A jak Franek, który stosuje gaslighting w związku, zareaguje na żądanie wyjaśnień?
Zapewne będzie zaprzeczał, bo odkryliśmy jego tajemnicę. Może to być facet, który lubi mieć władzę, bo sam ma problem z poczuciem własnej wartości i dlatego podporządkował sobie partnerkę, a jej uległość bardzo mu odpowiada. W takim związku nie ma partnerstwa, ale jest symbioza, bo jak już mówiłem, osoby podatne na te manipulacje wręcz proszą się o to, żeby im podpowiedzieć, jaka jest rzeczywistość.
Czyli taki partner dowartościowuje się uległością…
Dlatego kiedy kobieta postawi go w prawdzie, on zaprzeczy i powie, że jest przewrażliwiona. Decydujące jest to, co wtedy ona zrobi. Może przyjąć te wykręty, bo okażą się dla niej wygodne, bo zda sobie sprawę, że prawda będzie zbyt kosztowna i doprowadzi do rozstania. Zwłaszcza jeśli wyniosła z domu zamiatanie rzeczy pod dywan, bo jej matka też udawała, że nie wie o zdradach ojca. Może się też bać! Jej partner był panem i władcą, a tu nagle stoi przed nią zdemaskowany. Jeśli więc poczuje się poniżany, może z „łagodnej” formy przemocy psychicznej przejść do karania kobiety bardziej wprost: „Nie dam ci pieniędzy”, wyzywania jej: „Całe życie ci mówiłem, że jesteś głupia i do cholery, jesteś” czy nawet bicia. Mimo wszystko do zdrowia psychicznego i poczucia dobrostanu prowadzi tylko jedna droga: prawda. Jakkolwiek byłaby trudna… Z takich związków trzeba uciekać jak najszybciej.
Paweł Przybysz, terapeuta uzależnień, współuzależnień i przemocy. Prowadzi terapię indywidualną i grupową, pracuje w nurcie poznawczo-behawioralnym.
Gaslighting to forma manipulacji psychologicznej, która ma na celu wprowadzenie ofiary w stan zwątpienia w jej własne myśli, uczucia i postrzeganie rzeczywistości. Termin ten pochodzi z dramatu „Gas Light”, w którym mąż manipuluje swoją żoną, aby przekonać ją, że traci zdrowe zmysły. Oto wszystko, co musisz wiedzieć o gaslightingu, przedstawione w skrócie:
Definicja
Gaslighting to systematyczna manipulacja psychiczna, której celem jest wykorzenienie zaufania ofiary do jej własnej percepcji i zdrowego rozsądku.
Typowe objawy gaslightingu:
- Ofiara zaczyna kwestionować własne wspomnienia, decyzje i zdrowie psychiczne.
- Manipulant często kłamie wprost, zaprzecza zdarzeniom lub przekręca fakty.
- Używane są sformułowania typu: „Nigdy tego nie mówiłem” lub „Wymyślasz sobie”.
Techniki stosowane przez gaslighterów:
- Zaprzeczanie: Manipulator kwestionuje prawdziwość wspomnień ofiary.
- Bagatelizowanie Uczuć: Podkreślanie, że reakcje ofiary są przesadzone.
- Odwracanie Uwagi: Proponowanie alternatywnej wersji rzeczywistości.
Skutki gaslightingu:
- Życie w ciągłym stresie, niepewności i poczuciu winy.
- Obniżenie poczucia własnej wartości i poczucie zagubienia.
- Zwiększenie ryzyka wystąpienia problemów zdrowotnych, takich jak depresja czy lęki.
Jak rozpoznać gaslighting:
- Zwróć uwagę na częste odczucia dezorientacji i wątpliwości co do własnych przekonań.
- Spójrz na zmiany zachowań osoby bliskiej, np. nagle wzmożoną kontrolę czy dominację.
- Zastanów się, czy ktoś często kwestionuje Twoje uczucia i racjonalność.
Metody obrony przed gaslightingiem:
- Edukacja: Dowiedz się więcej o gaslightingu, aby lepiej go rozpoznawać.
- Znajdź wsparcie: Rozmawiaj z zaufanymi osobami o swoich wątpliwościach i uczuciach.
- Ustal granice: Zidentyfikuj, na jakie działania manipulanta nie zgadzasz się więcej.
Świadomość gaslightingu i jego mechanizmów to pierwszy krok w ochronie siebie i budowaniu zdrowych, pełnych szacunku relacji. Pozwoli to na wcześniejsze rozpoznanie toksycznych zachowań i podjęcie odpowiednich kroków, aby się przed nimi bronić.
Co to jest gaslighting?
Gaslighting to rodzaj manipulacji psychologicznej, w której sprawca systematycznie zmienia postrzeganie ofiary, wprowadzając ją w stan zwątpienia co do jej własnych myśli, wspomnień i zdrowego rozsądku.
Jakie są objawy gaslightingu?
Do typowych objawów gaslightingu należą: dezorientacja, utrata zaufania do własnych wspomnień, ciągłe poczucie winy, zmniejszenie poczucia własnej wartości oraz odczuwanie nieuzasadnionego lęku.
Jakie techniki stosuje gaslighter?
Manipulator używa technik takich jak: zaprzeczanie faktów, bagatelizowanie uczuć ofiary, odwracanie uwagi, oskarżanie ofiary o przesadzone reakcje i wmawianie jej, że traci zdrowe zmysły.
Kto najczęściej jest ofiarą gaslightingu?
Ofiarą gaslightingu może być każdy, jednak najczęściej są to osoby w bliskich relacjach – partnerzy, członkowie rodziny czy pracownicy podlegający autorytarnym przełożonym.
Jakie są skutki długotrwałego gaslightingu?
Długotrwały gaslighting może prowadzić do poważnych problemów psychicznych, takich jak depresja, stany lękowe, niskie poczucie własnej wartości oraz trudności w nawiązywaniu zdrowych relacji.
Czy gaslighting jest formą przemocy?
Tak, gaslighting jest uważany za formę przemocy psychicznej. Jest to świadome działanie mające na celu zadawanie szkody emocjonalnej i psychicznej.
Jakie są sposoby na rozpoznanie gaslightingu?
Rozpoznanie gaslightingu może być trudne, ale warto zwrócić uwagę na częste poczucie dezorientacji, wątpliwości co do swoich wspomnień i reakcji oraz regularne podważanie swojego zdrowego rozsądku przez osobę bliską.
Czy można przerwać cykl gaslightingu?
Tak, przerwanie cyklu gaslightingu jest możliwe, choć może wymagać czasu i determinacji. Kluczowe jest uświadomienie sobie problemu, zastosowanie metod obrony i poszukanie pomocy specjalisty, jeśli potrzebne.
Czy terapia może pomóc w radzeniu sobie z gaslightingiem?
Zdecydowanie tak. Terapia, zwłaszcza psychoterapia indywidualna, może pomóc ofiarom gaslightingu odzyskać pewność siebie, zrozumieć mechanizmy manipulacji oraz wypracować skuteczne strategie obrony.