Chodzi o moment, kiedy arcyważne, kluczowe przestaje być dla ciebie to, czego chce twoja matka. Rozmowa z psychoterapeutką Izą Falkowską-Tyliszczak.
Nie znam ani jednej kobiety, która określiłaby swoje relacje z matką jako bardzo dobre, zawsze są jakieś punkty zapalne. Czy to oznacza, że relacja między tymi dwiema konkretnymi dorosłymi kobietami jest tą najbardziej naminowaną spośród wszystkich relacji międzyludzkich?
Na wstępie musimy zdać sobie sprawę z tego, że wszystkie uczucia, które żywimy są mieszane. Więc być może cię zaskoczę, ale powiem, że nie ma nic dziwnego w tym, że nie znasz kobiety, która ma ze swoją matką jednoznacznie dobre relacje, bo one zawsze w każdej więzi są pomieszane. Oczywiście, rozumiem że może chodzić o to, że mało jest relacji matka – córka, w których to, co dobre byłoby w znaczącej przewadze. Rzeczywiście, między matką i córką bywa dość „gorąco” choćby dlatego że poza miłością i obustronną chęcią zbliżenia wpisana jest w tę relację rywalizacja. A kiedy między ludźmi jest rywalizacja może pojawić się nawet wręcz nienawiść. I ona, istotnie, wcale nierzadko pojawia się między kobietami, które darzą się jednocześnie także miłością. Poza tym relacja z matką jest naszą pierwszą i choćby przez to najważniejszą oraz najintensywniejszą relacją.
No tak, ale ta ważność i intensywność dotyczą także relacji matki z synem, a ta jest chyba jednak łatwiejsza, pomimo spełniania tych samych warunków.
Dlatego powiedziałam też o rywalizacji, w przypadku dwóch kobiet jest zdecydowanie bardziej „nabrzmiała”.
Pojawia się zawsze, nawet, kiedy wydaje nam się, że jej nie ma?
Jest zawsze, jest częścią układanki czy konstelacji matka – córka. Jest w nią wpisana.
Już Freud pisał o rywalizacji dotyczącej „walki” o względy ojca. A czy „walczymy” ze sobą o coś jeszcze?
O czas, o punkt, w którym znajdujemy się na linii życia. Jak pomyślisz o sytuacji, kiedy córka wchodzi w dorosłość, to zwykle moment, kiedy parabola życiowa matki jest już po osiągnięciu szczytu. Czyli córka wdrapuje się na szczyt życia, matka z niego schodzi. I teraz, w relacji, w której przeważa między kobietami to, co dobre, matka przede wszystkim cieszy się, że córka kwitnie, idzie w życie, a jakaś część matki idzie w świat dalej w jej córce, ale to nieuchronnie budzi w niej też ból, cierpienie i zazdrość. Zawsze. Pytanie tylko, co będzie przeważało? Radość czy zazdrość?
Czyli, córka jest zawsze, tylko w różnym stopniu toksyczności, dla matki ucieleśnieniem jej tęsknoty za kobiecością, za mijającym czasem?
Zdecydowanie tak. Pewnie wszyscy znamy kobiety, które nie są w stanie pogodzić się z tym stanem rzeczy. Na zewnątrz przejawia się to choćby strojem czy sposobem bycia. Patrzysz na dwie kobiety, matkę i córkę, i nie jesteś w stanie, po tym jak wyglądają, odróżnić, która w życie wchodzi, a która ze szczytu schodzi. Bo ta druga robi wszystko, by zatrzymać czas. Ubiera się, powiedzmy, „młodzieżowo”, a do córki zwraca się w taki sposób jak byłyby koleżankami. Chętnie pójdzie z nią i jej znajomymi do klubu, by poszaleć… Sprawdzić, która z nich wzbudzi w mężczyznach więcej uwagi i atencji, itd.
No i drugim bardzo ważnym obiektem rywalizacji, jak wspomniałaś, jest ojciec, czy partner matki. Tu „walka” rozpoczyna się o wiele wcześniej, bo już mniej więcej w momencie, gdy córka kończy trzy lata. I oczywiście, „zdrowym” scenariuszem, dobrym dla późniejszych relacji matki i córki jest sytuacja, w której akurat ten wyścig „wygrywa” matka. Jeśli stanie się inaczej, albo jeśli wynik nie będzie jednoznacznie czytelny, to nie wpłynie dobrze na dalsze kształtowanie się relacji między dwiema kobietami.
Co jeszcze, z psychologicznego punktu widzenia, może być puntem zapalnym między matką a córką?
Sądzę, że te dwie batalie są absolutnie kluczowe, i chyba wszystko, co poza nimi jest jedynie pochodną przejścia przez te dwa progi w nie do końca właściwy sposób. Choć może jeszcze wspomniałabym o władzy i kontroli. To znaczy, chodzi o to, by to matka pozostała w rodzinie tą kobietą, która do pewnego momentu dyktuje warunki, dominuje nad córką, oczywiście uwzględniając szacunek i miłość wobec dziecka, ale to jednak ona ma do pewnego czasu być tą, która sprawuje kontrolę, decyduje, jej a nie córki zdanie powinno być ostatnie.
A czy jakieś znaczenie ma także konstrukcja psychiczna kobiety? Czy fakt, że kobieca emocjonalność jest „bardziej złożona” ma jakiś znaczenie i wpływa na trudność porozumienia między matkami i córkami? Czy to może jedynie szkodliwy stereotyp?
Nie przesądzałabym, że specyfika konstrukcji kobiecej psychiki ma tu znaczenie. Powiem wręcz, że jeśli chodzi o rozmaite zakłócenia psychiczne są one potencjalnie częstsze u mężczyzn niż u kobiet. Dzieje się tak dlatego, że w procesie rozwojowym najpierw dochodzi zawsze do identyfikacji z pierwszym obiektem, a tym jest matka. Czyli, chłopiec pierwotnie identyfikuje się z obiektem płci przeciwnej, a dopiero później zmienia ją na identyfikację z ojcem, czyli tę już zgodną ze swoją płcią. Zatem, mówiąc obrazowo, jego droga jest podwójna, dziewczynka ma ją w sposób naturalny skróconą. Dlatego, nie zgodzę się, by powiedzieć, że my, kobiety jesteśmy bardziej „złożone psychicznie”. Z pewnością jest tak, czy to z biologicznych czy kulturowych przyczyn, że jesteśmy bardziej ekspresyjne, czyli bardziej „odsłonięte”. I to rzeczywiście może mieć jakieś znaczenie. Siłą rzeczy, kiedy mężczyzna, syn, jest mniej ekspresyjny, to temperatura relacji matka – syn jest z założenia niższa niż temperatura relacji między dwiema kobietami. Choć oczywiście nie wolno pomijać tu kwestii osobniczych, związanych z temperamentem. Zatem wiele, zależeć będzie od tego jakiej matce rodzi się jaka córka.
Wiemy już, co może być powodem trudnych relacji między matką i córką, że ich źródło najczęściej leży w niewłaściwym przejściu przez dwa ważne progi, momenty. Wiadomo – nikt nie jest doskonały i każdej matce może zabraknąć kompetencji. Jednak, choć wspólna przeszłość jest ważna, naznaczająca, nie musi przecież ostatecznie zdeterminować przyszłości. Mamy wybór, możemy iść przez życie z transparentem: „Matka mnie skrzywdziła” lub zrobić coś, by uwolnić się od nie najlepszego wczoraj… Być może takie uwolnienie byłoby oddechem dla obu stron, dla obu kobiet?
Bez wątpienia to, co dostajemy w domu, od matki, jest paczką na wynos, na całe życie. Ale to jeszcze nie oznacza, że z jej całą zawartością musimy przez dalsze życie maszerować, bo: „Dostałyśmy plecak z zawartością, więc z nim idziemy. Koniec, kropka”. Dojrzałość polega na tym, by kiedy czujemy, że coś mocno uwiera nas w plecy, zatrzymać się w pewnym momencie, zdjąć pakunek, otworzyć go, przejrzeć zawartość, ustalić, co uwiera i to wypakować!
Brzmi pięknie, jednak w praktyce zwykle jest potwornie trudne…
To, co zostaje? Kapitulacja? Bycie ofiarą, z wielu powodów, bywa atrakcyjną ofertą, zdejmujemy z siebie odpowiedzialność, nie musimy ryzykować, itd., ten „luksus” uzależnia. Ale na końcu zawsze jest cierpienie. Nasze własne, bo to my przegrywamy swoje życie. Czy naprawdę warto na złość matce odmrozić sobie uszy? Nie układa mi się z mężczyznami? To wina mojej matki! Jasne, tylko to mnie się nie układa… Poza uczuciami jesteśmy wyposażeni w jeszcze jeden genialny instrument – myślenie. Warto z niego skorzystać. Kiedy kierujemy się wyłącznie uczuciami, zwiększamy tylko naszą zależność od matki. I na co czekamy? Można czekać na słowo „przepraszam”, ale nie warto czekać biernie. Szkoda czasu, lepiej już teraz wziąć swoje życie we własne ręce.
Mam wrażenie, że często czujemy zgubny przymus, by to co było czy nadal jest jednoznacznie określić. Chcemy wiedzieć czy relacja z matką jest biała czy czarna. I koniecznie tę jedną barwę jej nadać. Córka, by pójść dalej chce poukładać swój świat – stwierdzić jednoznacznie czy jej matka jest/była dobra czy zła. Tymczasem uwolnienie przyjdzie z innego miejsca, ze spojrzenie z innej perspektywy.
Wydaje mi się, że przymus nadawania barw widoczny jest bardzo jaskrawo już w bajkach dla całkiem małych dziewczynek. Zauważ, że niemal w każdej z nich występują dwie postaci – poza dobrą wróżką jest też wiedźma. To obrazuje ambiwalencję, która jest obecna w psychice dziecka wobec ważnego obiektu, którym jest matka. I teraz to, co powinno stać się w procesie rozwojowym, to ustanowienie stałości obiektu.
To znaczy?
Chodzi o to, by uznać, że moja matka czasem jest dobrą wróżką a czasem wiedźmą. I że to jest ta sama osoba o różnych cechach. W bajce i w psychice dziecka bardzo długo to są dwie odrębne kobiety. Dojrzałość polegałaby na tym, by uznać, że to jedna i ta sama postać. Jeśli to nam się uda, idąc dalej, najbardziej konstruktywne, dobre rozwiązanie jest takie, by przestać obwiniać matkę i nie układać sobie w związku z tym życia, tylko w ramach odwetu na tej części naszej matki, która jest wiedźmą, podnieść się i pokazać jej: „Zobacz, radzę sobie!”, „Zobacz, i tak jestem szczęśliwa!”.
A co wtedy zrobi ta dobra wróżka w naszej matce?
Ucieszy się, ona się bardzo ucieszy!
Istnieje jeszcze legendarne przebaczenie…
Dobre i także uwalniające rozwiązanie, tylko do tego procesu konieczna jest gotowość, ruch wykonany po obu stronach. Bo bardzo ciężko jest wybaczyć komuś, kto o wybaczenie nie prosi…
Prawdziwa niezależność, uwolnienie, to moment, kiedy możesz ze spokojem ducha, z „wolnej stopy” zrobić coś nawet wtedy, kiedy twoja matka tego chce… Kiedy możesz na przykład spokojnie założyć na siebie marynarkę nawet jeśli ona podoba się twojej matce. Bo zarówno podporządkowanie się jej i noszenie tego, czego nosić nie chcesz, czy bunt, kontestacja marynarki, ta dwa różne warianty tego samego – zależności. Chodzi o moment, kiedy arcyważne, kluczowe przestaje być dla ciebie to, czego chce twoja matka. To jest prawdziwie uwolnienie.