„Neurony pod wpływem większej siły bodźców nie stają się bardziej wydolne. Jest dokładnie odwrotnie, tzn. im silniejszy bodziec, tym większe ryzyko śmierci komórki neuronalnej z tzw. przestymulowania” – zaznacza Daniel Jerzy Żyżniewski, neuropsycholog kliniczny, terapeuta i autor książki „Emocje i nastrój. Jak je zrozumieć i kształtować”.
Reakcja nerwowa odczuwana jako zmiana pobudzenia sprowadza się do podstawowych parametrów energetycznych i czasowych, tj. siły, tempa i czasu jej trwania. Taką reakcję nazywa się afektem. To na afekcie zasadza się każda z emocji. Sam afekt jednak nie jest emocją, tylko zmianą pobudzenia nerwowego […]. Afekt może dopiero rozwinąć się w emocję.
Afekt z natury jest krótkotrwały, ale jego dynamikę kształtują w przeważającej mierze reakcje emocjonalne i zachowanie najbliższych osób. Afekt nasila się, osiąga szczyt, przesila się i opada. U większości ludzi nie trwa to dłużej niż kilka sekund.
Im silniejsza i mniej zróżnicowana stymulacja środowiskowa w okresie rozwojowym (co oznacza częstokroć trudniejsze doświadczenia życiowe) – tym silniejszy afekt i możliwe jego zakłócenia, więc i silniejsza reakcja pobudzeniowa mózgu w dorosłości.
Osoby, których dzieciństwo przebiegało w warunkach regularnego napięcia wynikającego z niepewności co do zachowania się rodzica/opiekuna, a tym bardziej pewności, że zachowa się autorytarnie (użyje siły psychicznej i/lub fizycznej), aby osiągnąć oczekiwany rezultat, mają chronicznie, tj. rozwojowo utrwalone, podwyższone napięcie psychofizjologiczne. W rezultacie nawet w warunkach bezpiecznych aktywność układu nerwowego takiej osoby jest taka jak w warunkach zagrożenia.
Neurony pod wpływem większej siły bodźców nie stają się bardziej wydolne. Jest dokładnie odwrotnie, tzn. im silniejszy bodziec, tym większe ryzyko śmierci komórki neuronalnej z tzw. przestymulowania. To właśnie jeden z powodów, dla których człowiek wychowywany w rodzinie, gdzie panuje przemoc słowna i fizyczna, ma istotnie mniej neuronów i mniej połączeń między nimi w całej korze mózgowej w porównaniu z człowiekiem wychowywanym w rodzinie bez przemocy. W rezultacie osoby, których emocjonalność kształtowała się w takich warunkach, mają większe trudności w panowaniu nad pobudzeniem i mniejsze poczucie wpływu na jakość swojego stanu psychicznego, więc i mniejszą odporność psychiczną w dorosłości.
Na zakłócenia afektu mają wpływ wszystkie bodźce silniej stymulujące zmysły niż możliwości wynikające z wydolności układu nerwowego, takie jak:
- nagłe podnoszenie i wzmacnianie głosu;
- wyraźnie sroga, groźna, piętnująca, niezadowolona mina;
- nagły rozbłysk światła lub mocne światło prosto w oczy;
- nagła kara wymierzona przez kogoś silniejszego, np. rodzica.
Granica dyskomfortu odczuwanego przez nas, gdy doświadczamy bodźców silniejszych niż nasze możliwości, ujawnia się w naszej frustracji. To te sytuacje, gdy ktoś pokazuje gestem lub mówi, że to dla niego za dużo, że sprawia mu to przykrość lub ból. Przesuwanie tych granic w myśl potocznie przywoływanego przekonania, że jeśli coś nas nie zabije, to nas wzmocni, jest poważnym błędem myślenia. W wielu badaniach wykazano, że ciało migdałowate zwiększa aktywność natychmiastowo w odpowiedzi na wzrastającą siłę bodźców zmysłowych i koduje ich znaczenie afektywne.
[…] Jeśli bodźce zmysłowe o nadmiarowej sile, np. krzyki w złości lub strachu; wściekłość na twarzy w złości i wrogości; siła fizyczna w akcie agresji, powtarzają się regularnie w okresie rozwojowym, to w naszym mózgu powstają utrwalone pierwotne obwody nadmiarowego pobudzenia scentralizowane w ciele migdałowatym.
W rezultacie pojawia się podstawowa nieprawidłowość w emocjonalności związana z nadaktywnością ciała migdałowatego i niedopasowanym afektem. Wtedy to wyjściowe pobudzenie układu nerwowego, już tylko na bodźce zwyczajowe, jest znacznie większe niż trzeba i niż mogłoby być, gdyby nie wcześniejsze regularne doświadczenie nadmiernej stymulacji. W świetle wiedzy naukowej śmiało można więc stwierdzić, że to, co nie zabije nas teraz, z pewnością zabije nas później, ale zanim zabije, to osłabi. Gdyby faktycznie silne bodźce wzmacniały nasz układ nerwowy, to z wiekiem bylibyśmy coraz zdrowsi, a nie coraz bardziej chorowici.
Innymi bodźcami zakłócającymi afekt są: krytyka deprecjonująca, komunikacja seksistowska, przemoc psychiczna, wyrażane np. w następujący sposób: jesteś beznadziejny/a; ty idioto, głupku, kretynko; jesteś nienormalny/a; nienawidzę cię; nie mogę na ciebie patrzeć; ciesz się, że matka cię urodziła; dopóki ja cię utrzymuję, to będziesz robić, co ci każę; chłopcy nie płaczą; dziewczynki się nie złoszczą; zachowuj się jak chłopak, a nie jak baba; z ciebie jakiś babochłop, a nie kobieta.
Do bodźców prowadzących do nieprawidłowego afektu należą również kary: im bardziej kara jest związana z władzą i nastrojem karzącego, tym mniej adekwatna do sytuacji. Im mniej adekwatna kara, tym silniejsze poczucie zagrożenia.
Afekt to amplituda pobudzenia emocjonalnego, a zatem oddziałując na kogoś w stanie jego pobudzenia, w istocie zakłóca się amplitudę tego pobudzenia. Tym bardziej gdy nasze oddziaływania mają miejsce w fazie szczytowej amplitudy. W zupełnie początkowej wczesnej fazie wzrostu pobudzenia można jeszcze zatrzymać rosnącą amplitudę, ale z każdą chwilą robi się trudniej. W rezultacie najbardziej niekorzystne są próby uspokajania kogoś, gdy jest blisko szczytu amplitudy. W takich sytuacjach lepiej pozwolić na przesilenie szczytowej amplitudy, wychodząc z jej zasięgu lub towarzysząc w roli obserwatora wyczekującego. Po przesileniu amplitudy, w fazie opadania pobudzenia emocjonalnego, nie powinno się oddziaływać dodatkowymi treściami potencjalnie pobudzającymi, bo przed uspokojeniem dojdzie do ponownego wzrostu amplitudy. Dla organizmu oznacza to znacznie większy koszt związany z niemożnością wyjścia z pobudzenia – wynikający z pobudzania się do kolejnych amplitud. W ten sposób czas zdenerwowania wyraźnie się wydłuża i zaczyna zagrażać równowadze neurochemicznej organizmu.
Fragmenty pochodzą z książki Daniela Żyżniewskiego „Emocje i nastrój. Jak je zrozumieć i kształtować”.
Wybór fragmentów, skróty i śródtytuły pochodzą od redakcji.
Świadome i regularne oddziaływanie na własną emocjonalność może zmieniać funkcjonowanie mózgu niezależnie od wieku. Choć mamy pewne predyspozycje genetyczne, to emocje kształtowane są przez środowisko – tak powstają np. strach, złość, wstręt, radość.
Korzystając z wyników aktualnych badań na gruncie psychologii autor w przystępny sposób wyjaśnia te mechanizmy i proponuje praktyczne rozwiązania.
Daniel Jerzy Żyżniewski: psycholog, neuropsycholog kliniczny, terapeuta, historyk sztuki. Doświadczenie kliniczne zdobywał w szpitalach i prywatnych placówkach medycznych w Polsce i Wielkiej Brytanii. Członek British Psychological Society, wykładowca Uniwersytetu Otwartego UW, gdzie prowadzi autorskie kursy o mózgu, umyśle i sztuce.