1. Zwierciadlo.pl
  2. >
  3. Psychologia

Transpłciowość – co to jest i jak ją zrozumieć? Rozmowa z dr Alicją Długołęcką

(Fot. iStock)
(Fot. iStock)
Zobacz galerię 3 Zdjęcia
Być kobietą zamkniętą w męskim ciele – to ból, jaki trudno sobie wyobrazić. Czy operacja jest w stanie go zmniejszyć? A może płeć jest tylko rolą? Co to jest transpłciowość? Jak transpłciowość może nam pomóc w zrozumieniu samych siebie? Jak rozróżnić transseksualność od transpłciowości? Rozmowa z dr Alicją Długołęcką.

Transpłciowość to ostatnio popularny temat. Wszyscy byliśmy świadkami głośnego coming outu – olimpijczyk Bruce Jenner został Caitlyn Jenner i od razu pojawił się na okładce „Vanity Fair” jako osoba transpłciowa.
Myślę, że więcej dla świadomości i zrozumienia transseksualizmu robi obecność w naszym otoczeniu osób transseksualnych, które możemy poznać osobiście – w pracy przy wspólnym robieniu jakiegoś projektu czy na własnym podwórku na spacerze z psem, niż taka hollywoodzka historia ze świata, z którym nie mamy nic wspólnego. Dla mnie takie historie za bardzo ocierają się o tabloidową sensację, są zbyt upraszczające i w rezultacie nie pomagają osobom transseksualnym.

Są też filmy i literatura, stawiające transpłciowość w nowym świetle. Choćby dokument „Mów mi Marianna” i książka „Brudny róż” Kingi Kosińskiej, osoby transpłciowej… Obie urodziły się w męskim ciele. Częściej kobiety czy mężczyźni dokonują zmiany płci?
Statystyki prawdopodobnie nie w pełni oddają rzeczywistość. Musimy pamiętać, że osoby wychowywane jako kobiety uczone są spychania kwestii seksualnych na bok, takiej postawy, że to, co związane z seksem, jest mało ważne i że liczą się rzeczy „ważniejsze”. W dodatku, jako badaczka kobiet, z biegiem lat coraz bardziej utwierdzam się w przekonaniu, że nasza seksualność naprawdę jest bardziej płynna, co nie oznacza, że jest zmienna, ale że jest trudniejsza do zaszufladkowania. I pewnie dlatego osoby transseksualne z ciałem kobiecym i wychowywane jako kobiety częściej niż kobiety w męskim ciele określają się jako transgenderowe.

Proszę o wyjaśnienie: czy to coś innego niż transpłciowość? Co to oznacza w praktyce? I czy istnieje rozróżnienie, zestawiając pojęcia „transpłciowość a transseksualność”?
To osoby, które czują, że są mężczyznami, chcą pełnić role męskie i pełnią role męskie, ale nie dążą do radykalnej zmiany fizycznej swojego ciała. Aspekt psychiczny, ta samoświadomość ich prawdziwej płci, musi być dla nich wystarczający i posiadanie męskiego ciała nie jest warunkiem podstawowym. Osoba wychowywana jako kobieta, która czuje się mężczyzną, zanim podejmie decyzję o operacji zmiany płci, staje przed pytaniem: Czy chcę mieć penisa, którego nie będę w pełni czuć i który nigdy nie będzie zdolny do wytrysku? Dla niektórych osób obecność penisa jest warunkiem męskiej tożsamości. Te, które nie poddają się operacji, będą bazować na wyobraźni i używaniu dildo, dla innych obydwie sytuacje i tak nie będą rozwiązaniem i będą się wiązać z nieustającym odczuciem niepełności. Te osoby, które nie poddają się operacji, określają siebie jako mężczyzn, którzy nie mają penisa.

I nie przeszkadza im to czuć się mężczyzną? Co czuje osoba transpłciowa, która nie decyduje się poddać operacji?
Przeszkadza i boli, myślę, że przez całe życie, ale poza ciałem jest jeszcze olbrzymi obszar, który niesie wiele cierpienia i wątpliwości. Bo to też są „szuflady”. Gdybyśmy miały się stać mężczyznami choć na chwilę, nie wiedziałybyśmy, co to dokładnie znaczy, prawda? Jak się ubrać, jak się zachowywać, czy być macho, czy raczej typem wrażliwca, co jest „autentycznie” męskie i co miałoby być męskie w seksie? Osoby w trakcie transpozycji, czyli zmiany płci, pomimo określonej tożsamości psychicznej, muszą dokonywać wielu prób tego, jak chcą i mogą się zachowywać. Budowanie roli jest bardzo trudne. Kiedy ktoś ma ciało kobiety, a czuje się mężczyzną, to odczuwa ogromny brak, kompleksy, podobne do tych, jakie ma wielu mężczyzn w męskim ciele, ale w zmasowanej i silniejszej formie. Mężczyzna transseksualny musi nieustająco wszystkim udowadniać swoją męskość, także kobiecie, z którą żyje. W tej wersji odwrotnej, mężczyzny z ciałem kobiety, jest tak samo, chociaż my – widzowie, obserwatorzy – bardziej koncentrujemy się na tej widowiskowości, czyli fakcie, że taka osoba maluje paznokcie, że jest zgrabna, że ma faceta. Nie uruchamiamy wyobraźni w kwestii tematu, jak czuje się taka osoba. Będę unikała poprawności, że to takie proste, że można zrobić sobie operację i żyć długo i szczęśliwie. Bo tak nie jest. My też, jako osoby czujące się adekwatnie ze swoją płcią biologiczną, mamy kompleksy i poczucie braku w pełnieniu pewnych ról płciowych.

O tym poczuciu braku mówi też autorka książki „Brudny róż”, również reprezentujące osoby transpłciowe, która zdecydowała się na operację zmiany płci.
Operacja zmiany płci czyni z osoby transpłciowej prawie pełną kobietę lub prawie pełnego mężczyznę. Ale to „prawie” robi różnicę. I z tym człowiek musi żyć, a im bardziej osadza się w  swojej właściwej tożsamości, tym bardziej ten brak staje się oczywisty, zrozumiały. Kinga z „Brudnego różu” i Marianna z dokumentu „Mów mi Marianna” nie będą do końca reagować jak kobiety sprawne seksualnie, nie urodzą dziecka, nie będą przeżywać ciąży, inaczej będą odczuwać szeroko pojętą seksualność. Podobnie osoba, która ma ciało kobiece, nie może być do końca mężczyzną. Nie wiemy, jak to jest ważne dla mężczyzny mieć penisa, odczuwać erekcję, w wyniku różnych bodźców i doznań, nie wiemy, co to znaczy mieć wytrysk, orgazm, dążyć do seksu, nie rozumiemy tego. A osoby trasnsseksualne po operacyjnej zmianie płci to rozumieją doskonale, i to boli potwornie. O tym się mało mówi, mało pisze, a to są rzeczy oczywiste, które wynikają, kiedy taka osoba zaczyna funkcjonować wreszcie w swojej upragnionej roli. Może się zachowywać i ubierać zgodnie z płcią, być sobą i znaleźć partnera, ale wciąż w samotności będzie tej cielesnej niepełności doświadczać.

Mamy płeć biologiczną i płeć jako konstrukt kulturowy. W książce „Brudny róż” psycholog zwraca uwagę Kindze, że skoro chce być kobietą, to powinna ubierać się i malować jak kobieta. Jako osoba transpłciowa ma swoim wyglądem przekonać go do swojej kobiecości.
Ale przecież paradoksalnie Kinga mogłaby wyglądać jak stereotypowa lesbijka lub chłopczyca – w trampkach, krótkich włosach, bluzie. Kobieta nie musi wyglądać skrajnie kobieco, żeby w pełni czuć się kobietą. To jest kolejna pułapka. Osoby transseksualne zdają się robić wszystko, żeby być rozpoznawalne zgodnie ze swoją płcią psychologiczną. To, jak prezentujemy publicznie naszą płeć kulturową, można przyrównać do roli w teatrze. Filozofka Judith Butler mówi, że rola płciowa jest rolą teatralną, którą cały czas odgrywamy i staramy się robić to wiarygodnie. Męska rola jest bardziej oczywista i wyrazista, a kobiety dopiero od stu lat eksperymentują ze swoją seksualnością i jej odbiorem. Każdego dnia przekonujemy się, jaką rolą jest kategoria kobiecości. Coś, co było oczywiste w byciu kobietą 50 lat temu, dziś już nie jest, zmienia się pojmowanie i postrzeganie kobiecości. Wyraziste role męskie zaczynają rozpadać się dopiero teraz, na naszych oczach. To jest trochę jak w sztuce – był jakiś styl, schemat, ale ten schemat upadł i jesteśmy w twórczym rozproszeniu. Niektórzy się tego boją i walczą z tym strasznym genderem.

Czy to, że dziś rozmawiamy o transseksualizmie, oznacza, że zrobiliśmy się bardziej otwarci, czy to reakcja na ten kryzys ról?
Osoby transpłciowe i transgenderowe były zawsze. U Indian północnoamerykańskich nazywały się berdache. W niektórych kulturach płeć była wyborem. Jeśli kobieta uznawała, że chce być mężczyzną, musiała zadbać o kobietę, jeździć na koniu na polowania i odwrotnie. W kulturze samoańskiej istnieje trzecia płeć – to są dowody, że płeć jest zjawiskiem kulturowym, umownym, bo wystarczy, że w danej kulturze jest miejsce na pewne modele i one mogą się w niej ujawnić, w innych są tłumione. Nie oznacza to, że takie osoby w nich nie istnieją, one muszą wtedy żyć w ukryciu. Transeksualność jest pewną wrodzoną cechą, która czeka na ujście w danym modelu kulturowym.

Kiedy najczęściej osoba transseksualna odkrywa, że jej płeć biologiczna nie ma nic wspólnego z psychologiczną?
Mogę mówić na podstawie rozmów z osobami o pogłębionej refleksji, bardzo samoświadomymi, a te twierdzą, że to się wie od zawsze. Podobnie jest przy kształtowaniu się tożsamości homoseksualnej, gdy w okresie wczesnego dojrzewania pojawia się u nastolatków taka wątpliwość, czy jestem chłopcem czy dziewczyną. Często sami nie wiedzą, czy chodzi o orientację seksualną czy tożsamość płciową. To jest faza rozwojowa tzw. pomieszanej identyfikacji, występuje między 10. a 14. rokiem życia. Właśnie wtedy dzieci wymagają pewnego rodzaju uporządkowania, autorefleksji, zderzenia się ze swoimi emocjami i tożsamością. I to nie polega na afirmowaniu swojej seksualności czy tożsamości, tylko na autodiagnozie i na tym, żeby młody człowiek był przygotowany na takie odkrycia, ale też na reakcje, z jakimi może się spotkać.

Po zmianie płci często wszystko zaczyna się od nowa. Czy to także czas budowania nowej tożsamości jako osoba transpłciowa?
To raczej odkrywanie swojej prawdziwej tożsamości, co jest o tyle trudne, że taka osoba całe życie miała poczucie, że jest kimś innym, ukrywała swoją prawdziwą naturę, a teraz klamka zapadła. Jej prawdziwe „ja” jest już rozpoznawalne, i w tym sensie odkrywa siebie w świecie, bada, co inni na to, w jakim stopniu jest akceptowana lub nie. A w okresie transpozycji reakcje mogą być różne. Po pierwsze, zmienia się relacja z partnerem czy partnerką, zmieniają się relacje z rodzicami, rodzeństwem, przyjaciółmi. Relacja z rodzicami jest tu najtrudniejsza i najważniejsza, bo pojawia się pytanie, czy nasze istnienie jest autentycznie akceptowane. Każdy z nas potrzebuje zapewnienia, że był chciany na świecie i jest kochany takim, jakim jest naprawdę. Dlatego reakcja rodziców ma swoje egzystencjalne konsekwencje. Jeśli przyjaciele byli prawdziwi, to oni wiedzieli i teraz odetchną z ulgą. Jeśli przyjaciele nie dorośli do zmiany, to niekoniecznie oznacza, że nie byli przyjaciółmi, ale pora się pożegnać.

Drugi obszar to seksualność, czyli nasza reakcja na ciało. Po operacji można przeżywać euforię, choć okupioną cierpieniem fizycznym. To cierpienie nadaje wagę odzyskanej seksualności. I przez pryzmat tego bólu i poświęcenia ciało staje się bardzo ważne, tak ważne, że może utrudniać „zwykłe” funkcjonowanie. Trzeci obszar to relacja psychoseksualna z bliską osobą – może być źródłem cierpienia, zazdrości, poczucia niespełnienia, niepełnosprawności. Przychodzi taki etap, gdy ta osoba jeszcze nie przywykła, nie wypracowała nowego modelu kontaktów fizycznych, a już uświadamia sobie swoje braki – że nie przeżyje orgazmu albo że nie da partnerce prawdziwej rozkoszy. Wtedy trzeba coś pokonać w sobie, z czymś się pogodzić i to jest trudny moment dla związku.

W filmie „Orlando” Sally Potter jest scena, w której Orlando, grany przez Tildę Swinton, budzi się ze snu, staje przed lustrem i widzi, że nie jest już mężczyzną, tylko kobietą. Mówi: „Ta sama osoba, tylko inna płeć”.
Myślę, że obejrzenie tego filmu w bardzo młodym wieku to trochę jak spotkanie osoby transpłciowej. „Orlando” to zamysł intelektualny – bohater może pełnić role męskie, intelektualne, będąc w męskim ubraniu, ale kobiecości doświadcza poprzez zmysły. Choć w męskiej roli zauroczy pewną Rosjankę spojrzeniem, to jednak seks pojawi się dopiero, gdy Orlando staje się kobietą. Chodziło tu o pokazanie płci jako konstruktu, tego, jak o sobie myślimy i jaką rolę odgrywamy. W przypadku transpłciowości to już nie jest gra, to wewnętrzny przymus, całkowita determinacja wynikająca z poczucia własnej nieadekwatności. To coś więcej, ponad rolą i ponad ciałem. To poczucie własnej tożsamości, istoty tego, kim się jest. I to stanowi bazę do zmiany ciała i przyjmowania roli, jaka jest przypisana danej płci. Nie ma teatru, jest esencja życia.

Dr Alicja Długołęcka, edukatorka seksualna. Pracuje w Zakładzie Psychoterapii Wydziału Rehabilitacji AWF w Warszawie, autorka „Zwykłej książki o tym, skąd się biorą dzieci” oraz współautorka „Seksu na wysokich obcasach”.

Share on Facebook Send on Messenger Share by email
Autopromocja
Autopromocja

ZAMÓW

WYDANIE DRUKOWANE E-WYDANIE
  • Polecane
  • Popularne
  • Najnowsze