1. Zwierciadlo.pl
  2. >
  3. Spotkania

Susan Sontag – biografia amerykańskiej pisarki

Susan Sontag przy pracy we Francji w listopadzie 1972 roku. (Fot. Getty Images)
Susan Sontag przy pracy we Francji w listopadzie 1972 roku. (Fot. Getty Images)
Kiedy Susan Sontag odeszła, zostały jej powieści, sztuki teatralne, eseje, filmy, felietony, fotografie, dwa tomy pośmiertnie wydanych dzienników. A także syn, mąż, kochanki i kochankowie, przyjaciele, jej ostatnia życiowa partnerka Annie Leibovitz. Susan Sontag, jedna z najważniejszych amerykańskich intelektualistek. Najczęściej fotografowana kobieta Ameryki. Pacjentka z trzema wyrokami śmierci, z czego dwóm się nie poddała.

Susan Sontag przychodzi na świat dwukrotnie. Po raz pierwszy w 1933 roku w rodzinie nowojorskich Żydów. Dużą część dzieciństwa spędza na czytaniu, którego uczy się już w wieku trzech lat, pochłaniając w zawrotnym tempie klasykę literatury europejskiej. Jako dziewczynka w dziennikach projektuje swoje przyszłe życie: marzy o karierze akademickiej, a także o Literackiej Nagrodzie Nobla. Zdolna mała Susan.

Postanowienie

„Dzisiaj przyszła mi do głowy pewna myśl – tak jasna i oczywista! W pierwszej chwili wydała mi się wręcz niedorzeczna – wprawiła mnie w oszołomienie i lekką histerię: – Mogę zrobić absolutnie wszystko i poza mną samą nie istnieje nic, co by mnie powstrzymało”.

Po raz drugi Susan Sontag rodzi się 16 lat później w kolorowym, namiętnym San Francisco. Tam rozpoczyna studia i poddaje się szalonej atmosferze najbardziej wyzwolonego seksualnie miasta Ameryki. Jak pisze w pamiętnikach, jej odrodzenie następuje wraz z pierwszym orgazmem przeżytym na tyłach księgarni (a gdzie indziej mogło się to w jej przypadku wydarzyć?). Jej partnerka to Harriet Sohmers Zwerling, późniejsza pisarka i modelka. Susan Sontag już wcześniej przypuszcza, że jest biseksualna, chociaż przyznanie się do tego w latach 40. w konserwatywnej rodzinie nie należy do łatwych.

Pierwszy seks zmienia jej sposób myślenia o sobie i rzeczywistości. Na stronach pamiętnika przyznaje, że musi zaspokajać już nie tylko umysł, lecz także ciało. Jej życiowy projekt poszerza się o pragnienie wolności i seksualnego spełnienia. Chce zrezygnować ze wszystkich ograniczeń – doświadczać wolnej miłości, nie wiązać się zawodowo z uniwersytetem. Susan Sontag już wtedy decyduje się na wykonywanie wolnego zawodu, który trudno będzie opisać jednym zdaniem, i poświęcać się wszystkiemu, co wzbudza w niej zainteresowanie. Postanowień zawodowych jako: wykładowczyni, dziennikarka, aktywistka, eseistka, powieściopisarka i reżyserka, trzyma się całe życie. Trudniej jej wytrwać w tych związanych z miłością.

Susan Sontag w Paryżu, 1979. (Fot. BEW) Susan Sontag w Paryżu, 1979. (Fot. BEW)

(Nie)szczęśliwa żona

„O małżeństwie: to wszystko. Nie ma nic więcej. Kłótnie + akty czułości powtarzane w nieskończoność. Tylko że kłótnie mają większą gęstość od aktów czułości i osłabiają zdolność okazywania ciepłych uczuć”.

Ma 17 lat, kiedy przenosi się na uniwersytet w Chicago. O 11 lat starszy Philip Rieff wykłada tam socjologię i proponuje zdolnej studentce pracę. Ma mu pomóc w robieniu researchu do jego nowej książki. Dziesięć dni później są już małżeństwem. Po szybkim i skromnym ślubie jadą na burgery do przydrożnego baru. Rok później rodzi się ich syn David. Świat Susan gwałtownie się zmienia. Plany życia nocnego, imprezowego zastępują ognisko domowe, opieka nad dzieckiem i praca naukowa u boku męża. Szczęście rodzinne nie trwa jednak długo. Susan Sontag po kilku latach małżeństwa zaczyna być zmęczona. Skarży się na brak wolności, narzeka na częste kłótnie. Pisze, że czuje się jak w potrzasku. Również pod względem intelektualnym, ponieważ szybko przerasta wiedzą partnera, mając coraz surowszą opinię o jego dokonaniach. Wspólna praca nad książką o Freudzie nie daje jej satysfakcji. Szansą na wyrwanie się z domu jest roczne stypendium w Oksfordzie, które szybko przeradza się w wielo­miesięczną podróż po Europie. Z dala od męża i pięcioletniego syna. Wtedy w jej życiu ponownie wygrywa zmysłowość. W tym czasie Susan Sontag odwiedza Anglię, Hiszpanię, Grecję, Niemcy, a przede wszystkim Francję i Paryż, gdzie zamieszkuje większą część tego roku wolności. Spotyka tam ponownie Harriet. Kobiety odnawiają romans sprzed lat. W zapiskach widać jednak, że nie jest to relacja jak z bajki. Po jednej z ich kłótni pisze: „Biedne małe ego, jak się dzisiaj czujesz? Obawiam się, że niezbyt dobrze – siniaki, ból i szok. Gorące fale wstydu i tak dalej. Nigdy się nie łudziłam, że ona mnie kocha, ale zakładałam, że przynajmniej lubi”. Oskarża kochankę o zdrady i szantaż emocjonalny. Czuje się jednak wolna: może podróżować, poznawać świat, doświadczać emocji, które wykraczają poza spokój i bezpieczeństwo monotonnego małżeństwa. Może dlatego decyduje się na kontynuowanie coraz bardziej destrukcyjnej relacji. Punktem zapalnym między kochankami są wspomnienia Harriet o jej poprzedniej partnerce – kubańskiej dramatopisarce Maríi Irene Fornés. Sontag poznaje ją osobiście po powrocie do Stanów. Tam sytuacja się odwraca. Pomieszkująca u Susan Harriet nocami opiekuje się jej synem, podczas gdy pisarka spędza je z Fornés, z którą zaczyna wieloletni romans. Od początku jasne jest, że powrót do Stanów nie oznacza dla niej powrotu do małżeństwa. Po zażartej sądowej walce dostaje opiekę nad dzieckiem. Rieff zaś w akcie zemsty wydaje wspólną książkę o Freudzie tylko pod swoim nazwiskiem.

Królowa popkultury

„Jedyna przemiana, która mnie interesuje, to przemiana totalna – choćby w niewielkim zakresie. Pragnę, żeby spotkanie z człowiekiem albo dziełem sztuki zmieniało wszystko”.

Pełen kiczu styl gejowskiego San Francisco, zmysłowy kontakt ze sztuką, estetyka nazistowska w filmach pornograficznych, literatura erotyczna. Już sam dobór tematów pisanych przez nią esejów przynosi jej popularność. Pisarce zależało na tym, żeby w czasach, w których opisowi i analizie podlegała głównie kultura wysoka, dowartościować popkulturę i gatunki niegodne dotąd półek akademickich księgarni. Tym samym staje się główną trendsetterką zmiany w myśleniu o kulturze. Ponadto gatunek eseju wydaje się dla niej idealny. Pozwala łączyć to, co w pisarce Sontag najlepsze: erudycję, niezwykłą inteligencję, błyskotliwość, zmysłową osobowość i oczytanie.

A popkultura jej się odwdzięcza. W pewnym momencie nazywana jest najczęściej fotografowaną kobietą Ameryki. I rzeczywiście, jej narastająca popularność przekładała się na obecność w mediach. Także tych popularnych. Pojawia się na okładkach czasopism, do programów informacyjnych zapraszana jest jako ekspertka, jako ciekawa osoba do talk-show. W filmie „Byki z Durham” o jej prozę kłócą się ze sobą Susan Sarandon i Kevin Costner. Osobiście Sontag pojawia się w filmie „Zelig” Woody’ego Allena. Okładka wywiadu rzeki przeprowadzonego z nią przez Jonathana Cotta była podobno częstą ozdobą ścian akademików, wywieszaną przez kochające się w niej studentki.

Swoją popularność Susan Sontag wykorzystuje w politycznym aktywizmie. Po protestach przeciw wojnie w Wietnamie i aresztowaniu zostaje zaproszona przez wrogi Stanom Zjednoczonym rząd i wyrusza do Hanoi. Tam stara się poznać obraz wojny oczami gospodarzy i zrozumieć komunistyczne państwo, znacznie różniące się od jej ojczyzny. Nie po raz ostatni pisarka staje wtedy po stronie pokrzywdzonych. W latach 80. publicznie opowiada się za Solidarnością. W czasie wojny w Jugosławii jedzie do oblężonego Sarajewa, gdzie wystawia „Czekając na Godota”. Z kolei po atakach na World Trade Center jako pierwsza zadaje pytanie, na ile terroryzm jest skutkiem mocarstwowej polityki Stanów Zjednoczonych, co spotyka się z dużą krytyką społeczną. Nie przeszkadza jej to wydać eseju („Regarding the Torture of Others”) poświęconego torturom dokonywanym przez amerykańskich żołnierzy na jeńcach w Abu Ghurajb. Zawsze jest w walce.

Sontag aresztowana w Nowym Jorku w 1967 roku podczas antywojennych protestów. (Fot. Forum) Sontag aresztowana w Nowym Jorku w 1967 roku podczas antywojennych protestów. (Fot. Forum)

Dwa paszporty

„Choroba jest nocną stroną życia, naszym najbardziej uciążliwym obywatelstwem. Od dnia narodzin każdy z nas posiada bowiem jakby dwa paszporty – przynależy zarówno do świata zdrowych, jak i do świata chorych”.

Osiąga sukcesy, ale nie jest jej łatwo. Pomimo kilku wydanych powieści nie czuje się w tej dziedzinie doceniona. Z dziecięcych planów otrzymania literackiego Nobla publicznie się śmieje, ale jednak ambicja bycia najlepszą jest motorem napędowym jej działań. Największą popularność zdobywa jej książka „W Ameryce”, opowiadająca o losach Heleny Modrzejewskiej i jej amerykańskiej karierze. Gorące sceny seksu oralnego między znaną aktorką a Henrykiem Sienkiewiczem wydają się nie do pomyślenia przez wychowanych na Trylogii Polakach. Sontag przyjeżdża zresztą przed napisaniem książki do Polski. Nie zostaje jednak miłośniczką naszego kraju. Dziwi się, że jest w nim tyle równin. Kraków opisuje za pomocą słów: teatr awangardowy, tramwaje, turyści i brudne powietrze.

W dziennikach cały czas punktuje wysokie wymagania wobec siebie. Tworzy kolejne postanowienia, wypisuje listy książek do przeczytania, zamierza mniej się uśmiechać, częściej myć włosy (a nienawidzi tej czynności), uważniej słuchać. Tworzy listy ciekawych słów do użycia w przyszłości. Ciągle czyta. Z zadowoleniem odnotowuje momenty, kiedy udaje się jej sprostać własnym wymaganiom. Realizuje jedne punkty, a w zamian dopisuje kolejne. Tak, żeby zostać jeszcze lepszą wersją siebie. Wydaje się, że nikt nie jest jej w stanie powstrzymać w realizacji projektu Sontag.

Pierwszego raka zdiagnozowano u niej w wieku 42 lat. Jej przypadek określono jako beznadziejny, mówiąc, że zostało jej jedynie kilka miesięcy życia. Pisarka nie chce się poddać, udaje się jej dostać na eksperymentalną terapię we Francji, w której mieszka ze swoją ówczesną partnerką, aktorką Nicole Stéphane. Wbrew rokowaniom udaje się jej wyjść z choroby. Kończy wtedy zbiór esejów „O fotografii”i planuje kolejną książkę pod tytułem „Choroba jako metafora”. Susan Sontag chce przekuć swoje doświadczenia w najbliższą jej formę eseju. Nie pisze jednak wprost o swoim ciele. Skupia się za to na tym, w jaki sposób przyczyny chorób tłumaczone były za pomocą pozamedycznych czynników. Opisuje gruźlicę jako chorobę nadmiernych emocji, syfilis – cenę geniuszu, zaś epidemie i plagi jako kary za grzechy. Walczy ze stereotypem nowotworu jako choroby niewyrażonych emocji.

Sontag w roku 1970 z włoską aktorką Adrianą Asti, która zagrała w jej debiutanckim filmie „Duet dla kanibali”. (Fot. Getty Images) Sontag w roku 1970 z włoską aktorką Adrianą Asti, która zagrała w jej debiutanckim filmie „Duet dla kanibali”. (Fot. Getty Images)

Portret pośmiertny

„Ogarnęła mnie zwierzęca panika w czystej postaci. Doświadczałam też jednak chwil uniesienia, niezwykłej intensywności bycia. Miałam wrażenie, że dzieje się coś fantastycznego, jak gdybym wyruszała na wspaniałą przygodę – była to przygoda choroby, a być może także przygoda umierania. Godzenie się ze śmiercią jest czymś niezwykłym”.

Drugi rak również miał być śmiertelny. I tym razem udało się jej jednak wygrać i wrócić do bujnego życia osobistego i zawodowego. Towarzyszką w ostatnim etapie jej miłosnego życia jest Annie Leibovitz. Wspólna praca teoretyczki i praktyczki w dziedzinie fotografii owocuje erotyczną fascynacją, a następnie intymną przyjaźnią. Tak obie określały swoją relację. Jej ochłodzenie nastąpiło, gdy Leibovitz zdecydowała się na urodzenie dziecka. Sontag nie tęskniła za urokami macierzyństwa. Momentem ponownego przybliżenia była choroba Susan. Białaczka dawała jej małe szanse na przeżycie. Pisarka jednak już dwukrotnie słyszała, że jest śmiertelnie chora. Była pewna, że uda jej się i tym razem. Kiedy po operacji słyszy, że przeszczep się nie przyjął, zaczyna głośno krzyczeć. Jej głos niesie się po całym szpitalu. To była jej ostatnia szansa. Leibovitz towarzyszy jej do końca – wspiera jako partnerka, zaś jako fotografka uwiecznia jej ostatnie chwile na kliszy. Ostatnie zdjęcie pokazuje już spoczywające na katafalku ciało Susan. To jej portret pośmiertny.

Susan Sontag z Annie Leibovitz na wernisażu prac fotografki. (Fot. Forum) Susan Sontag z Annie Leibovitz na wernisażu prac fotografki. (Fot. Forum)


Umiera w wieku 71 lat. Zostawia po sobie: sześć powieści, cztery sztuki teatralne, dziewięć tomów esejów, cztery filmy, niezliczone felietony, męża, syna, kochanki i kochanków, przyjaciół, fotografie oraz dwa tomy pośmiertnie wydanych dzienników. Projekt Sontag zostaje zakończony.

Share on Facebook Send on Messenger Share by email
Autopromocja
Autopromocja

ZAMÓW

WYDANIE DRUKOWANE E-WYDANIE
  • Polecane
  • Popularne
  • Najnowsze