Woda stanowi około 60 proc. masy ciała człowieka i bierze udział w reakcjach biochemicznych, które zachodzą w naszym ciele. Spełnia tak liczne funkcje, że bez niej nasze życie nie mogłoby istnieć. Dlatego odwodnienie organizmu to stan, do którego nie powinniśmy dopuścić. Skutki odwodnienia nie tylko przekładają się na złe samopoczucie czy wygląd, ale mogą też mieć poważne konsekwencje zdrowotne.
Woda, jeden z najważniejszych składników organizmu, bierze udział w procesach ogólnoustrojowych i komórkowych. Stanowi ochronę dla mózgu, gałki ocznej i rdzenia kręgowego. Narządy i tkanki wewnątrz nas pracują w płynnym środowisku. Woda wspomaga usuwanie toksyn z organizmu (pot, mocz), a także transportuje składniki odżywcze i produkty przemiany materii (wchodząc w skład krwi oraz innych płynów ustrojowych). Pełni też kluczową rolę w utrzymywaniu temperatury ciała, w procesach trawienia czy procesach filtracji, które odbywają się w nerkach. Łatwo więc można sobie wyobrazić, że skutki odwodnienia będą dla nas dotkliwe.
Nasze ciało nie ma zdolności utrzymywania wody w organizmie, dlatego musimy ją stale uzupełniać, aby nie nastąpiło odwodnienie. Wodę, która bierze udział w licznych procesach (oddychanie, trawienie), wciąż tracimy. Te straty są jeszcze większe przy wysiłku fizycznym, podczas upałów, przy gorączce czy zatruciach – w takich sytuacjach szczególnie trzeba uważać na objawy odwodnienia.
Odwodnienie organizmu powoduje, że zaburzone jest funkcjonowanie komórek, tkanek i tym samym narządów. Dlatego tak dużo mówi się konieczności nawadniania. 1,5–2 litry wody dziennie to zalecane minimum. Ta ilość może być jednak większa, gdy np. mamy nadwagę (o tym za chwilę), intensywnie ćwiczymy lub się odchudzamy. Dzienne zapotrzebowanie na wodę pokrywają ponadto inne płyny (mleko, kawa, herbata, soki), zupy czy owoce. Jeśli nie jemy zbyt wielu świeżych warzyw, owoców i nie spożywamy płynnych posiłków, warto zwiększyć ilość wypijanej wody do 2,5 litra dziennie. Pamiętajmy jednak, że nasze zapotrzebowanie na wodę może zależeć od przemiany materii, stanu zdrowia, aktywności fizycznej czy pory roku i temperatury powietrza – każdy z nas powinien więc dokonać indywidualnej oceny (lub z pomocą dietetyka), aby nie wystąpiło u niego odwodnienie.
Czasem nie zdajemy sobie sprawy z tego, że nasze złe samopoczucie, brak koncentracji czy osłabienie wynikają z tego, że zbyt mało nawodniliśmy organizm. I chociaż nie są to jeszcze objawy odwodnienia, jakie mamy przy biegunce czy wymiotach, to i tak doprowadziliśmy do gorszej pracy organizmu. Gdy jesteśmy chorzy, wiemy, że powinniśmy uzupełniać płyny – zwykle przypominamy sobie o tym sami lub przypomina nam lekarz. Nie myślimy jednak o tym, że lekkie skutki odwodnienia mogą nam towarzyszyć na co dzień. Jakie są objawy odwodnienia, które możemy wówczas zaobserwować? Przede wszystkim senność, osłabienie, bóle głowy, problemy z koncentracją, a także uczucie suchości w ustach.
Lekkie odwodnienie możemy już poznać po tym, że bardzo chce nam się pić i rzadziej oddajemy mocz (przy czym ma on barwę ciemnożółtą i jest go mniej z uwagi na małe stężenie wody).
Odwodnienie jest też częstym problemem u osób starszych, które z wiekiem mniej odczuwają pragnienie, a przy tym mają mniejsze rezerwy wody. O ile niemowlę ma około 75 proc. wody w swoim ciele, o tyle starsza osoba ma już tylko 50–55 proc. Wiele problemów zdrowotnych u starszych osób wiąże się ze zbyt małym nawodnieniem. Dlatego należy takim osobom przypominać o częstym spożywaniu płynów (warto, żeby piły np. posłodzoną herbatę z odrobiną soli).
Inną grupą osób, u których może pojawić się odwodnienie organizmu, są osoby z nadwagą (a także „szczupłe”, ale z dużą ilością tkanki tłuszczowej). Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ wodę kumulują mięśnie – nie robi tego tkanka tłuszczowa. Kobiety, które z natury mają więcej tkanki tłuszczowej, zwykle mają około 55–60 proc. wody w ciele, podczas gdy proporcje u mężczyzn są zupełnie inne. U dobrze zbudowanego (umięśnionego) mężczyzny ilość wody może stanowić nawet 65–70 proc. masy ciała. Jak podkreślała dr Hanna Stolińska, dietetyczka kliniczna, w jednym z naszych wywiadów dotyczącym BMI: – Duża ilość tkanki tłuszczowej wcale nie jest korzystna dla naszego organizmu. Kryją się za tym jakieś zaburzenia metaboliczne. Taka osoba ma niską przemianę materii. Przekłada się to na mały stopień regeneracji, na odwodnienie organizmu – pamiętajmy, że tłuszcz nie trzyma wody, tylko mięśnie ją kumulują. Taka osoba będzie więc odwodniona, będzie się słabiej regenerować i będzie miała trudności przy aktywności fizycznej – szybciej będzie się męczyć.
Temat właściwego nawodnienia jest niezwykle istotny. Każdy powinien dbać o swój organizm w tych podstawowych aspektach, jakimi są właściwe nawodnienie i odżywienie. Wbrew pozorom możemy dzięki temu uniknąć bardzo wielu dolegliwości. Jednak odwodnienie organizmu kojarzy nam się najczęściej z infekcją wirusową układu pokarmowego, zatruciem lub innym schorzeniem jelitowym.
Problem ten zwykle dotyczy dzieci. Dorosłym rzadziej towarzyszą objawy odwodnienia w takich przypadkach, bo pamiętają oni o piciu wody i elektrolitów. Dobrze mieć na uwadze, że takie objawy jak duże pragnienie, uczucie niepokoju, rozdrażnienia, senność, zimna skóra to już dość wyraźne objawy odwodnienia. Poza tym charakterystycznym objawem jest wysychanie błon śluzowych i uczucie lepkości w jamie ustnej. Może pojawiać się nalot na języku i zimna skóra.
Jakie są objawy odwodnienia widoczne na skórze? Nie jest to suchość skóry, jak się powszechnie uważa, ale raczej zmniejszona elastyczność i wiotkość (co można wyczuć pod palcami). Skóra staje się po prostu mniej napięta. Takie objawy odwodnienia są szczególnie widoczne u niemowląt, małych dzieci czy u młodzieży. U małych dzieci wyraźnie widać kiedy jędrna, wypełniona wodą skóra staje się cienka i plastyczna – można to poznać choćby po tym, że łatwo złapać ją w palce (takie uszczypnięcie połączone z „zebraniem skóry” u niemowlęcia czy małego dziecka, które nie ma odwodnienia, jest raczej niemożliwe).
Poza objawem opisanym powyżej (dobrze nawodnione dziecko trudno jest uszczypnąć) oznaki odwodnienia u dziecka to również zapadnięte oczy i ostrzejsze rysy twarzy (normalnie dziecko ma pełniejszą buzię, bo skóra jest wypełniona wodą). Dziecko jest osłabione, pokłada się, jest spragnione, niespokojne, wiotkie („leje się przez ręce”), senne, drażliwe. Błony śluzowe i język mogą być klejące, wysychające, a skóra zimna (jak u dorosłego).
Oznaki odwodnienia u dziecka to również zmniejszona ilość moczu, „suchy” płacz (przy czym niektóre dzieci w ogóle płaczą bez łez), a także zapadnięte ciemiączko u niemowląt. Można też przeprowadzić mały test (gdy dziecko ma biegunkę lub wymioty) i nacisnąć palec u rączki: jeśli jest dłużej biały, zamiast wrócić od razu do normalnego koloru, również może to wskazywać na oznaki odwodnienia u dziecka.
Gdy dziecko straci 10 proc. masy ciała, to mamy już poważny stan. Dlatego tak ważne jest, żeby małe odwodnienie organizmu szybko skorygować.
Skutki odwodnienia zostały już w większości opisane. Warto jednak wiedzieć, co dzieje się w naszym organizmie, gdy z powodu choroby tracimy wodę.
Organizm, który podczas biegunki czy wymiotów traci sód, razem z sodem traci też wodę (taka jest zależność). Tracąc wodę, ściąga ją z komórek, żeby uzupełnić braki w naczyniach krwionośnych (chodzi o to, aby poprzez naczynia krwionośne tlen z krwią docierał do narządów). W pewnym momencie, gdy straty są coraz większe, mamy za mało krwi krążącej w naczyniach, co przekłada się na niedokrwienie narządów. Zbyt mała ilość krwi (i idące za tym zagęszczenie – pamiętajmy, że krew składa się w ponad 90 proc. z wody) przekłada się w końcu na niewydolność narządów (głównie nerek).
Gdy nawadniamy organizm, zachodzi proces odwrotny niż przy odwadnianiu – najpierw woda dociera do naczyń, potem do komórek. Zarówno w naczyniach, jak i komórkach trzeba uzyskać odpowiednie proporcje między wodą a sodem i innymi elektrolitami.
Podstawowa zasada jest taka, że jeśli mamy odwodnienie organizmu, nie powinniśmy nawadniać go samą (przegotowaną) wodą. Co na odwodnienie powinno się w takim razie stosować? Przede wszystkim elektrolity. Musimy wyrównywać niedobory płynem o podobnym składzie do osocza krwi, żeby nie spowodować zaburzeń i nie zakłócić naturalnych mechanizmów w organizmie. Wodę oczywiście należy pić, ale lepiej zdecydować się na mineralną (szczególnie wysokomineralizowaną, bo zawiera większe ilości elektrolitów) - pamiętajmy, że wraz z wodą tracimy również elektrolity/ minerały. Organizm sam reguluje ilość wody, której potrzebuje, i wie, ile ma jej pobrać w jelitach. Dlatego nie jest wskazane przy odwodnieniu, żeby pić dużo samej wody (oczywiście nie jest to zagrożeniem, bo nadmiar wydalimy z moczem) – należy jednak zwrócić uwagę na jakość nawodnienia. Lepiej, oprócz wody, jednocześnie uzupełniać elektrolity – tylko w ten sposób właściwie się nawodnimy.
Elektrolity kupimy w każdej aptece, ale możemy też przygotować je sami, rozpuszczając w wodzie sól (najlepiej zawierającą również inne minerały) i glukozę. Glukoza zawarta w elektrolitach potrzebna jest do metabolizmu komórek, a także ma znaczenie w procesie wchłaniania sodu (ułatwia jego wchłanianie). Pamiętajmy, że pijąc elektrolity, odtwarzamy naturalny mechanizm w organizmie. Najpierw muszą zostać nawodnione naczynia krwionośne, potem komórki, a do tego potrzebne są i woda, i elektrolity.
Najlepiej zaopatrzyć się w smakowe elektrolity. Jednak w wielu wypadkach nawet takie zabiegi nie poskutkują, bo dzieci zwykle nie lubią pić elektrolitów i odmawiają ich nawet wówczas, gdy bardzo źle się czują. Jak radzić sobie z dziećmi, które nie chcą przyjmować elektrolitów doustnie? Takie informacje mogą być na wagę złota. Rodzice wymieniają się różnymi sposobami na forach internetowych, ale i tak często wiele zatruć u dzieci kończy się pobytem w szpitalu.
Jeśli dziecko ma tylko biegunkę, to nawadnianie jest łatwiejsze, bo wystarczy doustne przyjmowanie wody i elektrolitów. Przy wymiotach wskazane już mogą być kroplówki.
Kiedy dziecko dużo wymiotuje i nie udaje się zatrzymać wymiotów, trzeba udać się jak najszybciej do szpitala.