Chemioterapia jest jedną z najpowszechniejszych form leczenia w walce z rakiem. Niestety, ciągle mało mamy terapii celowanych, czyli takich, które działają wybiórczo na komórki nowotworowe, oszczędzając wszystkie inne, czyli zdrowe. W pozostałych przypadkach chemioterapia uszkadza także inne, szybko dzielące się zdrowe komórki. A szczególnie szpik kostny, błony śluzowe, komórki włosów, stąd częste są działania niepożądane, takie jak: anemia, nudności, wymioty, ogólne zmęczenie i uczucie rozbicia, łysienie.
1. Skutki uboczne chemioterapii mogą być różne w zależności od:
- rodzaju przyjmowanych lekarstw
- indywidualnej reakcji organizmu chorego
- etapu choroby i stopnia dotychczasowego wyniszczenia organizmu chorobą oraz wcześniejszymi terapiami.
2. Objawy towarzyszące chemioterapii mogą mieć przebieg łagodny lub poważny. Od braku objawów bądź tylko jednodniowej niedyspozycji po każdym kursie chemii aż do zahamowania funkcji szpiku kostnego i spadku neutrofili (to najliczniejsza grupa komórek białych krwi), a więc upośledzenia systemu odpornościowego organizmu, czyli neutropenii. W efekcie łatwo może dojść do infekcji i poważnej lub nawet śmiertelnej choroby. Sygnałem ostrzegawczym będzie drastyczne wyczerpanie, brak łaknienia, a w przypadku, gdy dojdzie już do infekcji – gorączka, nocne pocenie i drgawki.
3. Od początku chemioterapii lekarz zaleca monitorowanie obrazu krwi pacjenta. Najczęściej analizy robi się bezpośrednio przed kolejnym kursem, czyli podaniem leków, dla sprawdzenia czy organizm dostatecznie się odbudował po poprzedniej porcji. Chemia czasowo upośledza wytwarzanie komórek krwi przez szpik (mielosupresja), a kiedy wpływa to na redukcję czerwonych krwinek i hemoglobiny, dochodzi do niedokrwistości.
4. Umiarkowana anemia jest częstym skutkiem ubocznym i powinna być leczona. Jeżeli chory czuje zmęczenie, może poprosić lekarza o podanie czynnika wzrostu, np. erytropoetyny. Lek ten (hormon) zwiększa produkcję czerwonych komórek krwi. Gdy przebieg anemii jest poważny, konieczna bywa transfuzja krwi.
5. Kiedy leczymy chorobę nowotworową w stadium zaawansowanym, z przerzutami czy po jej wznowie, wtedy leki są zwykle bardziej toksyczne. Warto (nawet na własną rękę) sprawdzać obraz krwi już kilka dni po podaniu kolejnego kursu chemii. Jeśli zachodzi podejrzenie neutropenii, konieczna jest konsultacja z lekarzem, a często hospitalizacja. To ważne, bo neutropenia jest stanem zagrożenia życia.
6. Aby zmniejszyć ryzyko infekcji w trakcie chemioterapii, zwłaszcza w przypadku potwierdzonej neutropenii, trzeba zachować codzienne środki ostrożności:
- częste mycie rąk zarówno przez osoby z neutropenią, jak też te z najbliższego otoczenia
- unikanie kontaktu z osobami chorymi, a w przypadku zachorowania osób, z którymi mieszkamy, ograniczenie z nimi kontaktu i skonsultowanie się ze swoim lekarzem
- rezygnacja z zabiegów stomatologicznych w okresie trwania neutropenii.
7. Neutropenia grozi przerwaniem chemioterapii, lekarz może więc podać leki zapobiegające spadkowi liczby białych krwinek. Pozwoli to kontynuować chemioterapię według schematu. Jeżeli poziom białych krwinek jest niski, podaje się też antybiotyki, aby zapobiec infekcji.
8. Wielu chorych uważa utratę włosów za najbardziej uciążliwy, bo stygmatyzujący efekt uboczny chemioterapii. Utrata włosów lub ich przerzedzenie dotyczy głowy, brwi, rzęs, nóg, okolic intymnych. Włosy wypadają dwa, trzy tygodnie po rozpoczęciu terapii. Odrastają około czwartego kursu chemii. Na początku odrastania kolor i struktura włosa mogą wydawać się inne, ale zazwyczaj powracają one do swojego dawnego wyglądu. Bywa, że odrastają włosy mocniejsze, piękniejsze.
Aby przetrwać trudny czas bez włosów, dobrze jest:
- korzystać z peruki – coraz częściej dostępne są te z włosów prawdziwych, wyglądające naturalnie
- rozważyć, czy nie lepiej wypożyczyć perukę, niż kupować nową
- zafundować sobie perukę, która da szansę kompletnej zmiany wyglądu
- używać turbanu (jak robiła to Kora), szala, bawełnianej czapki lub innego okrycia głowy
- podczas wypadania starych włosów warto do czesania używać miękkiej szczotki lub grzebienia o szerokich zębach
- unikać stosowania suszarki i lokówki
- nie stosować koloryzacji i nie używać środków chemicznych
- chronić skórę głowy i cienkie włosy przed słońcem
- masować, zamiast wycierać głowę, masaż pobudza ukrwienie skóry głowy i cebulki
- zastosować zimny prysznic na głowę
- bardzo uważać na ewentualne suplementy diety, zwłaszcza witaminowe, gdyż witamina B12 jest niewskazana w nowotworach
- z preparatami do wcierania (jak np. Loxon) czy zabiegami, jak mezoterapia głowy (ostrzykiwanie skóry głowy) wstrzymać się do zakończenia chemioterapii
- w przypadku utraty brwi zastąpić je dyskretnym rysunkiem codziennym (kredką) lub permanentnym makijażem
- makijaż permanentny oczu (kreska górna i dolna) pozwoli ukryć ubytek rzęs
- wypróbować sztuczne rzęsy
- zastosować odżywki stymulujące wzrost rzęs i brwi, m.in. Revitalash czy Mary Kay.
9. Chemioterapia może spowodować mdłości lub wymioty. Lekarz powinien przepisać więc leki przeciwwymiotne (takie jak np. prednizon czy dolasetron). Mdłości występują najczęściej już pierwszego dnia po podaniu chemioterapii.
Oprócz wprowadzenia leków przeciwwymiotnych można:
- wprowadzić płynną dietę – rosół, woda, ale nie mleko
- unikać jedzenia zbyt gorącego lub zbyt chłodnego, zbyt słodkiego lub zbyt ostrego
- jeść małe ilości, ale regularnie i często, zastosować imbir, np. dolewać do herbaty łyżeczkę soku wyciśniętego z kłącza
- unikać silnych zapachów, jak perfumy, dym, zapachy gotowania
- zrezygnować z napojów gazowanych
- ssać kostki lodu lub cukierki miętowe
- wychodzić często na świeże powietrze
- po jedzeniu odpoczywać w pozycji siedzącej
- warto przygotować wcześniej i przechować w zamrażarce jedzenie na dni, kiedy nie będzie się chciało gotować
- ubierać się w luźne, niekrępujące ubrania
- w razie uczucia mdłości oddychać głęboko i wolno
- można odwrócić swoją uwagę, rozmawiając z innymi, słuchając muzyki lub oglądając telewizję
- jeżeli dojdzie do wymiotów, koniecznie trzeba pić dużo płynów, aby uniknąć odwodnienia
- jeżeli mdłości występują w trakcie chemioterapii, wystrzegać się jedzenia kilka godzin przed podaniem leków.
10. Zmęczenie to częsty skutek uboczny różnych rodzajów chemioterapii. Czasami muszą minąć tygodnie lub miesiące, zanim osłabienie zniknie. Ostre omdlenia mogą być spowodowane niedokrwistością:
- z tym zmęczeniem nie należy walczyć, organizm potrzebuje odpoczynku i rekonwalescencji
- ograniczamy aktywność, zwłaszcza wysiłek
- pozwalamy sobie żyć na zwolnionych obrotach
- nie walczymy z sennością w ciągu dnia
- uczymy się prosić o pomoc i przyjmować ją
- pozwalamy się wyręczać
- proste ćwiczenia rozciągające, krótkie spacery mogą dodać energii. Są więc pożądane, o ile lekarz się temu nie sprzeciwi.
11. Biegunka – większość pacjentów omija ostra jej postać, mimo to należy zapobiegać odwodnieniu:
- pić dużo płynów (osiem szklanek dziennie)
- obserwować, czy nie występuje suchość w jamie ustnej, zmniejszenie oddawania moczu, zawroty głowy
- unikać mleka i produktów mlecznych, bo one mogą wzmacniać biegunkę
- zrezygnować z ciężkostrawnego jedzenia
- jeść dużo bananów i innego bogatego w potas pożywienia
- przyjmować lekarstwa, które pomagają kontrolować biegunkę.
12. Chemioterapeutyki wywołują niekiedy podrażnienie lub owrzodzenie jamy ustnej. Inne objawy to infekcje jamy ustnej i gardła spowodowane przez wirusy i grzyby. Aby zminimalizować ryzyko, lekarz może skierować pacjenta do stomatologa i poprosić o oczyszczenie zębów z kamienia.
Samemu trzeba:
- utrzymywać jamę ustną w czystości, używać miękkiej szczoteczki do zębów i łagodnej pasty
- używać płynów do płukania tylko bez alkoholu
- unikać czyszczenia zębów nitką dentystyczną
- nie pić soków cytrusowych
- zrezygnować z ostrych przypraw
- przyjmować płynne jedzenie, aby nie drażnić śluzówki.
13. Zmienić się może smak i zapach pożywienia. Jedzenie może mieć posmak metaliczny. To objawy przejściowe.
Pozostałe skutki uboczne chemioterapii to pogorszenie pracy serca i płuc, wysypka, zaburzenia libido. Niektóre leki mogą wywołać zaparcie, mrowienie w palcach rąk i nóg. Inne skutki uboczne to utrata równowagi czy koordynacji. Efekty uboczne są najczęściej tymczasowe.