„Widoczne Niewidoczne” – pokaz malarstwa z XX w. w Muzeum Narodowym w Warszawie

Wystawę otwiera część Jesteśmy... Po I wojnie światowej, w nowo formującym się państwie, artyści brali aktywny udział w tworzeniu życia kulturalnego narodu. Efektem odmiennych artystycznych doświadczeń były różnorodne wizje nowej sztuki narodowej. Pojawiały się zarówno pomysły awangardowe, jak i tradycyjne, nawiązujące do folkloru lub sztuki dawnej. Ilustracją tych procesów są prace Zofii Stryjeńskiej, Wacława Borowskiego, Ludomira Sleńdzińskiego czy Tymona Niesiołowskiego.

Kolejną kategorią wystawy jest Deformacja i geometria. W 1917 roku powstała pierwsza polska awangardowa grupa artystyczna, Ekspresjoniści Polscy (Formiści). Jej założenie wiązało się z przedwojenną działalnością m.in. Tytusa Czyżewskiego. Wkrótce do grupy dołączyli Leon Chwistek i Jan Hrynkowski. Ich rewolta estetyczna polegała na odrzuceniu skostniałej konwencji iluzyjnego odtwarzania rzeczywistości. Formiści posługiwali się ekspresjonistyczną, futurystyczną czy kubistyczną deformacją przedmiotu. Do grupy dołączył Stanisław Ignacy Witkiewicz, który pozostał jednak artystą osobnym. Na ekspozycji znalazły się też prace Władysława Strzemińskiego, który malował obrazy wynikające z badań fizjologii wzroku, Zbigniewa Gostomskiego, Henryka Stażewskiego oraz abstrakcyjne dzieła Wojciecha Fangora.

Artystyczne doświadczenia koloru zaprezentowano w części Gry barwne. Jednym z najważniejszych nurtów dwudziestolecia międzywojennego był kapizm. Kapiści interesowali się kolorem jako podstawowym elementem kształtującym strukturę obrazu. Zaprezentowano prace Jana Cybisa, Józefa Czapskiego, Artura Nacht-Samborskiego, Piotra Potworowskiego i Zygmunta Waliszewskiego.

Realizmy pokazują, że w sztuce XX wieku dzieła kwalifikujące się do kategorii „realizm” mogą nie mieć ze sobą wiele wspólnego. Wynika to z różnorodności kierunków, zjawisk i inspiracji. W przedwojennej sztuce polskiej pojawiły się obrazy dokumentujące dynamicznie zmieniającą się rzeczywistość, m.in. Rafała Malczewskiego i Michała Rouby. Obok istniał całkowicie odmienny nurt, reprezentowany przez Jana Gotarda, Janusza Podoskiego, Czesława Wdowiszewskiego i Jana Wydrę, nawiązujących do realistycznych scen rodzajowych malarstwa holenderskiego XVII wieku. Zaprezentowano także prace Tomasza Ciecierskiego,Jacka Sempolińskiego, Edwarda Dwurnika i Wilhelma Sasnala.

Postęp i cywilizacja to świadectwo wpływu rozwoju przemysłu i techniki na życie społeczno-artystyczne. Futurystyczne postulaty głosiły odcięcie się od tradycji i wykorzystanie zdobyczy cywilizacji. Malarstwo dwudziestolecia międzywojennego wprowadziło szereg motywów związanych z kształtowaniem się nowych modeli życia społecznego wykorzystujących współczesne wynalazki. Po II wojnie światowej modernistyczne utopie zastąpione zostały ideami postępu wdrażanymi przez realizm socjalistyczny, który na pierwszym miejscu stawiał kształtowanie świadomości społecznej i dydaktyczny aspekt działań artystycznych. Idee rozwoju adaptowane były też w sztuce późniejszych okresów, np. w hiperrealizmie, sięgającym po estetykę pojazdów oraz maszyn. Na ekspozycji znalazły się m.in. prace Leona Chwistka czy Marka Włodarskiego. Sztukę socrealizmu reprezentują obrazy Józefy Wnukowej i Aleksandra Kobzdeja. Zaprezentowano również prace Andrzeja Zaborowskiego oraz Haliny Eysymont, Tadeusza Grzegorczyka i Benona Liberskiego.

Upadek i rozpad opowiada o katastrofizmie w sztuce. To nurt cykliczny, istniejący od zarania dziejów. W XX wieku jego natężenie wzrasta wraz z przekonaniem o śmierci Boga. Pojawia się chaos, następuje upadek autorytetów i rozpad świata. W tej części galerii zaprezentowano prace Bronisława Linkego, Andrzeja Wróblewskiego, Jonasza Sterna, Aleksandra Kobzdeja i Mariana Bogusza. Seria obrazów z lat 80. XX wieku odzwierciedla ówczesne poczucie klęski i zniewolenia. Okres stanu wojennego dokumentuje Edward Dwurnik. Zaprezentowano także prace Zbyluta Grzywacza, Ryszarda Woźniaka i Jarosława Modzelewskiego.

Kolejne dekady XX wieku niosły odmienne wizje modelu obywatela i człowieka, Nowego człowieka. Położono m.in. nacisk na zmianę w relacji człowieka z przyrodą. Szczególnie ważne jest aktywne spędzanie wolnego czasu, a niezwykłą popularność zdobył rower. Miejscami spotkań stawały się kawiarnie i restauracje. Równie ważny był też rozwój duchowy i doskonalenie umiejętności. XX wiek przyniósł również zmianę roli kobiet w społeczeństwie. Równolegle, wraz z realizacją utopijnych wizji społeczeństwa, wśród artystów coraz silniejsza była krytyka konsumpcjonizmu i wskazywanie zagrożeń kapitalizmu.

Te procesy i zjawiska zilustrowano pracami Aleksandra Jędrzejewskiego, Jeremiego Kubickiego, Leokadii Bielskiej-Tworkowskiej, Romana Kramsztyka, Bronisława Wojciecha Linkego, Tadeusza Makowskiego i Jerzego Nowosielskiego. Tworzą również Maria Ewa Łunkiewicz-Rogoyska, Teresa Pągowska i Ewa Kuryluk.

Kolejna część pokazu to Materia organiczna. Odwilż w polityce kulturalnej w pierwszej połowie lat 50. ubiegłego stulecia sprawiła, że malarze tworzący „do szuflady” mogli oficjalnie powrócić. Zaprezentowano taszystowskie prace Tadeusza Kantora, których energia powstała poprzez impulsywne wylewanie farby bezpośrednio na powierzchnię płótna. Materia to żywioł, to ruchliwe życie. Akt kreacji dzieła i poznania rzeczywistości odbywał się intuicyjnie i przypadkowo.

W XX wieku artyści odchodzą od koncepcji martwej natury jako realistycznego przedstawienia rzeczywistości czy jako motywu vanitas, mówiącego o nietrwałości świata. Prace Józefa Czapskiego i Janusza Przybylskiego nawiązują bezpośrednio do relacji człowieka z przedmiotem, dziełem sztuki. Zaprezentowano też dzieła Ryszarda Grzyba, Jana Tarasina, Andrzeja Bielawskiego, Pauliny Ołowskiej i asamblaże Kantora.

Pokaz zamyka dział Inne stany świadomości. Prezentowane są tam m.in. prace działającej w latach 60. i 70. XX wieku grupy artystycznej ONEIRON Andrzeja Urbanowicza, Henryka Wańka oraz luźno związanego z grupą Zdzisława Beksińskiego.