Wybitny kompozytor i dramaturg do tworzenia używa dwóch stołów – jeden jest od muzyki, drugi – od teatru. W dwóch mieszkaniach, bo miesiąc dzieli na część krakowską i salzburską. Doba też ma dwie części przedzielone 20-minutową drzemką. O godzinie 20 Bogusław Schaeffer mówi światu dobranoc. Astrologiczny Bliźniak. – Jest nas dwóch – twierdzi – ja i opinia o mnie.
Kraków – ten, co to nie pcha się na pocztówki. 80-letni mężczyzna, lekko przygarbiony. Jasna marynarka w kratkę, słomkowy kapelusz. Granatowa koszula, żółty krawat, żółta reklamówka. Głaszcze psa na przystanku. Przyklęka w kościele. W tramwaju uderza finezyjnie palcami o krawędź okna. Przytula twarz do szyby. Drzemie, podczas gdy miasto w szaleńczym pędzie krzyżuje ulice, szyny, razi światłami, wyświetla kolejne numery tramwajów... Film Macieja Pisarka „Solo” przypomina zwariowany teledysk, zły sen. Ludzie kłócą się, rozmawiają przez komórki, mają uszy zatkane słuchawkami i tępy wzrok, martwią się, męczą, jakieś stare zmęczenie i zmartwienie w sobie niosą. Schaeffer pozostaje za szybą, nawet kiedy ociera się o innych pasażerów. Mówi: – Z mojego mieszkania do centrum Krakowa jest 13 przystanków tramwajowych. Piszę w tramwaju. 13 przystanków, 13 pomysłów.
– Urodziłem się jako kompozytor, moim zadaniem było odnowienie muzyki. Kiedy we Lwowie tramwaj jechał koło naszego domu, koła skrzypiały przez 11 i pół sekundy. Komponuję dla samego siebie. Nikt nie potrzebuje mojej muzyki. Tak, tramwaje są mi bliskie.
Wrocław, Centrum Sztuki „Impart”. W programie „Multimedialne coś” Schaeffera. Po 16.00 przychodzi mężczyzna z reklamówką. Pan profesor. Boguś. Siada za fortepianem – w końcu robi w tym spektaklu oprawę muzyczną. Do niczego się nie wtrąca. Tę sztukę napisał specjalnie dla Marka Frąckowiaka, występują też Waldemar Obłoza i Agnieszka Wielgosz. Zaczyna się od wykładu na temat kultury. Wykład przekształca się w sprzeczkę między aktorami, wreszcie w potężną awanturę, do której wciągnięta zostaje publiczność...
Jak to u Schaeffera dużo jest kontrapunktów. Z rozważaniami o muzyce i teatrze sąsiadują ironiczne i autoironiczne gagi: przywoływanie pianisty do porządku („pan gra za głośno i po co panu tyle nut!”), próba przechwycenia czyjejś roli („tę rolę autor sztuki – takie trudne nazwisko – napisał dla mnie”), ubolewanie nad koniecznością kompromisu („tak chciałem coś innego zagrać, nie tylko seriale i seriale”), wreszcie rozpaczliwe wołanie, że tu się gra, splurwa kłać!
Potem wszystko zwalnia: kończą się obmacywanki i prężenie muskułów, a wywijająca jeszcze przed chwilą nogami Wielgosz wygłasza monolog – o tym, że substancja duchowa człowieka narażona jest na zaginięcie. „Tarzajcie się w swojej subkulturze!”– grzmi Schaeffer. „Zjeżdżajcie ze sceny proletariusze cywilizacji, sodomici przyszłości, wyznawcy plugastwa wszelkiego!”.
Muzyka – Religia
11 procent ludzi go nie rozumie – ocenia. W sensie wymowy (niewyraźnej), bo jeśli chodzi o twórczość, lepiej nie podawać liczb. Ma świadomość swojej hermetyczności i skłonność do monologowania. No, ale pytanie to trampolina, od której człowiek myślący odbija się choć trochę w górę. Przerywa, wsłuchuje się w dźwięki napływające z głośników, sprawdza w powietrzu akordy. Najchętniej mówi o muzyce.
Napisał 560 utworów – powód do nienawiści ze strony tych, którzy nie mają takiej łatwości pisania. Po co tyle komponuje, pytają. – A przecież możliwości muzyki są tak wielkie i tak niewykorzystane – to dla nas kompromitujące! – ocenia. – Trzeba komponować na miarę możliwości muzyki, nie na miarę kompozytorów! Tworzyć nowe rzeczy, odkrywać nowe powiązania. Jak w gastronomii – nagle okazuje się, że jakieś zioło świetnie do czegoś pasuje. Muzyka jest religią, uosobieniem wolności, oceanem bez brzegów. Cudem samym w sobie, jak stworzenie świata. Filozof przeczyta parę książek i oponuje, literat o naszej rozmowie może impresję napisać, malarz pochodzi po świecie i namaluje landszaft. A muzyka? Skąd czerpać? Gdzie zbierać nuty?
Lwów – Zranienie
Sześć lat – w tym wieku grał już na skrzypcach i fortepianie. Gdy miał dziewięć, postanowił, że będzie muzykiem. A od grania na skrzypcach ma prawą rękę dłuższą. To wyzwanie dla krawca – dlatego w sztuce „Aktor” ważną rolę powierzył krawcowi właśnie.
W dzieciństwie pisał też opowiadania. Zniszczył, bo ojcu nie podobały się te próby. Ojciec znał parę języków i atlas geograficzny na pamięć. Geograf, kartograf, kaligraf. Nauczył go, że pismo powinno być wyraźne (również w muzyce). I że mówić warto tylko o rzeczach wzniosłych i ważnych. Ale w czasie wojny ich zostawił. Cztery lata tułaczki, samotności, zranienia...
Nauczył się zapominać. Zmieniać temat, bagatelizować. Zresztą nie oczekuje od świata, by go rozpieszczał. Lwów odwiedził po 62 latach, był w miejscu, w którym kiedyś mieszkał. Miał spotkanie z publicznością. A potem nagle ta kobieta... Spytała, tak po prostu: „jak się pan czuje we Lwowie?”. Podszedł do okna. Płakał.
Ale czy to ważne? Wspomnienia, życie – to się nie nadaje do przetwarzania w sztuce. – Zwłaszcza w muzyce, bo muzyka jest abstrakcyjna, z życiem artysty niewiele ma wspólnego. Nie zależy jej na niczym i nikim. Podobać się innym – jakie to głupie... Komu?
Teatr – Klejnoty
20 minut przedstawienia – tyle mógł zobaczyć, kiedy w wieku 17 lat zachwycił się teatrem. Taką miał umowę z portierami, wpuszczali go bez biletu. Notował szczegółowe uwagi techniczne.
O tym, że tworzy dla teatru, długo nie wiedział nikt, nawet żona i pies. Sztuki pisał w kawiarniach. Zastanawiał się, po co ludzie tyle dobrej kawy piją, jak nic nie wymyślają.
Po dwóch–trzech dniach z tego, co napisał, pamięta niewiele. Więc wraca, wystawia sobie oceny (od 1 do 10). – Zamykam oczy, widzę wszystko na scenie. Źle się czuję, jak potem podczas spektaklu aktor wychodzi z innej strony niż w mojej wizualizacji – mówi. Ale na tym to polega: szczegóły sprawdza na instrumentach, jakimi są aktorzy. Zostawia im duże pole do popisu. Pod warunkiem że go zrozumieją. „Scenariusz dla nieistniejącego, lecz możliwego aktora instrumentalnego” Jan Peszek uznał za tekst nienadający się do wystawienia, ateatralny. Gra go do dziś – to już 34 lata. „Scenariusz dla trzech aktorów” leżał 17 lat, zanim doczekał się premiery, nagród, kompletów na widowni i entuzjazmu.
Najpierw obojętność, potem moda, przekłady... A przecież jego dramaty nigdy nie ukazały się drukiem. A przecież nie mają fabuły. Marek Frąckowiak mówi, że sztuki Schaeffera przypominają pudełko z klejnotami. – Sceny są ponumerowane, ale można nimi żonglować, zmieniać kolejność. Jakkolwiek je ułożyć, te klejnoty pozostaną piękne.
Tworzenie – Tajemnica
Osiem minut dla teatru może napisać w półtorej godziny. Osiem minut symfonii to tygodnie pracy. Tworzy, nie myśląc, jakby w transie. Instynktownie, biologicznie. Nie wie, co to męki twórcze, niczego nie wysiaduje. Wystarczy mała kropelka, zachwyt... Dla Marka Frąckowiaka to nie łatwość tworzenia – to łatwość oddychania, życia. – On nie musi szukać natchnienia, natchnienie jest cały czas w nim.
Raz, w 1973, coś się zacięło. Przestał komponować, myślał, że już na zawsze. Po 26 miesiącach wrócił do muzyki. Powstała „Msza elektroniczna”. Jego utwory nawet dla niego są tajemnicą.
– Czasem dziwię się, że takie rzeczy potrafię stworzyć, jakby nie moją ręką... Jest coś takiego – wewnętrzny głos – który dyktuje mi muzykę, teksty. Do tego od razu przestrzennie, więc flety słyszę z lewej, a kontrabasy z prawej.
Pracuje bez celu, liczy się przyjemność. Radość dźwięku, radość słowa. Wciąż ponosi ryzyko – nie planuje, eksperymentuje. Pisze po kilka wersji. – Chociaż zdarzało się, że po ukończeniu utworu sprawdzałem go i zachodziłem w głowę: dobre, tylko czemu tak brzydko brzmi? Ale pisząc, rozwijamy się, dążymy do doskonałości.
I w Krakowie, i w Salzburgu ma dwa stoły – do muzyki i do teatru. Rano patrzy na nie – który go bardziej przyciąga. Po popołudniowej drzemce zaczyna nowy dzień – obliczył, że żyje w 2038 roku. Ważne, żeby nie tracić czasu na bzdury, nie odbierać ciągle telefonów. Twórca nie jest recepcjonistą hotelowym! Więc dyscyplina czy natchnienie?
– Charakter. Zawsze wiedziałem, że jestem dobry. Dobra rzecz znajdzie swoje miejsce. Nigdy nie zabiegałem o rozgłos. Zawsze chciałem być Schaefferem.
Talenty – Zakała
40 dni mieszkał kiedyś w Belgradzie w towarzystwie ohydnej makatki. To wtedy namalował pierwszy „poważniejszy” obraz. Rysuje dla odprężenia, to terapia. W grafiki wkomponowuje nuty.
Napisał 500-stronicowe kompendium kompozycji i trzy historie muzyki – „niemal z pamięci”. Czy to prawda, że niektóre jego książki powstały w kilkanaście dni? – Miałem mało czasu – uśmiecha się. Zdążył też zrobić doktorat z filozofii – bo go to interesowało. Tak, urodził się chyba, żeby wpędzać innych w kompleksy. Zakała! Używa się jeszcze takiego słowa „zakała”? Poza tym poświęcić życie jednej rzeczy to głupota. Bo co, jeśli się źle wybierze?
Z tego, czego nauczył się w szkole, przydaje mu się co najwyżej 1/35. Jako że był źle uczony, postanowił uczyć dobrze. Stąd częste wyjazdy do Salzburga – do słynnego Mozarteum. Najzdolniejszych uczy komponować za darmo. Właściwie to pokazuje, jak sam to robi, jakie to przyjemne. Ale nie pozwala, by jego uczniowie pokazywali swoje prace kolegom – bo kolega może skrytykować. Przy ocenie kompozycji używa dwóch liczb: jedna oznacza rok, w jakim dany utwór mógłby powstać, druga sugeruje, ilu twórców napisałoby bez trudu podobny kawałek.
„Ten człowiek budzi we mnie metafizyczny lęk – skarżył się Stefan Kisielewski – wie wszystko, umie wszystko”.
Styl – Inność
15 tysięcy słów – tyle zna po angielsku i niemiecku. W sztuce „Multi” wprowadził też dialogi po francusku, włosku i rosyjsku. Tak, to sztuka dla hipotetycznej publiczności. Ale pisanie takiego niepotrzebnego dzieła jest mu potrzebne. Chce się odróżniać. Podziwaczyć w swoim dziwactwie. Zmieniać. Własny styl? W sztuce nie można być nawet sobą, trzeba się od siebie uwalniać!
Czasem ma wrażenie, że go nie ma, wszystko jest małe, oddalone. Typ akustyczny – patrzy na świat i nie pamięta obrazów, gdzieś się wszystko rozłazi... Zapomina nazw przedmiotów: lodówka, komórka... Marek Frąckowiak mówi, że po śmierci żony jest jeszcze bardziej zagubiony, klaustrofobiczny. Wciąż bardziej obcy. I że trzeba by w końcu zająć się tymi stosami partytur, maszynopisów zalegających w krakowskim mieszkaniu – skatalogować to, stworzyć Instytut Schaeffera.
– Niedawno pewien zespół chciał wykonać jeden z jego utworów, a Boguś: „to może ja napiszę nowy, bo tamtego nie znajdę”.
Niepraktyczny – „warunek konieczny, żeby być artystą”. Nie prowadzi samochodu, nie dba o gaże, posady. Był kiedyś szefem działu muzycznego w radiu, podczas imprezy organizowanej przez stację (jakiś Dzień Chłopa) jego podwładny puścił hymn amerykański. A jego zwolnili. Przyzwyczaił się, że na konto niewiele wpływa za muzykę. Ale raz z konta bankowego spłynęło na niego natchnienie – wystarczyło odczytać porządek liczb interwałami.
Dzieła – Ekstrawagancja
Tworzy 23 gatunki muzyki – od opery i symfonii poprzez jazz, muzykę religijną, po utwory elektroakustyczne. Interesuje go komponowanie wszechstronne. Eksperymenty. Ekstrawagancje. Ponieważ w „Variazioni senza tema” na skrzypce wykonawca musi 37 razy przewrócić stronę, wymyślił 37 sposobów pozostawienia w strategicznym momencie wolnej ręki. Pierwszy na świecie stworzył utwór muzyczny na maszynie do pisania (podczas wakacji w Krynicy nie dostał papieru nutowego, wymyślił więc system znaków, które zastąpiły nuty). Autor pierwszego w Polsce happeningu: w 1964 wykonano w Krakowie jego kompozycję „Non-stop”, trwającą 7 godzin i 38 minut. Sam wymyślił scenografię – z fortepianem na ringu bokserskim. Grało dwóch pianistów, na zmianę, ludzie wychodzili (ale wracali), całość kończył wystrzał z pistoletu.
Mówią o nim: „autor zbyt skomplikowanej muzyki”, „kompozytor osobny”, „awangarda awangardy”, „samobójca muzyczny”, „tak się nie komponuje”. Uważa, że muzyka musi być elitarna. Choćby „tentative music” – na 159 instrumentów. Albo napisane w wieku 28 lat „Ekstrema” – do wykonania potrzeba było pięciu par instrumentów, w tym dwóch czelest i ksylorimb.
Życie – Zero Logiki
Tak, cyfry są ważne. Swego czasu interesował się matematyką (zwłaszcza kombinatoryką), skończył liceum matematyczno-fizyczne. Bestsellery czyta do setnej strony. Jego ulubiona cyfra to 5, wielu sztukom dał pięcioliterowy tytuł: „Mroki”, „Zorza”, „Ranek”, „Próby”, „Tutam”, „Kaczo”, „Seans”, „Awans”, „Anons”, „Toast”, „Skala”, „Denni”... Sztuk jest ponad 40. – To cały czas wywód na temat współczesnego świata, ogarniającej nas miernoty – twierdzi Marek Frąckowiak. Ciągła dyskusja, niekończący się wywiad z Schaefferem.
Kończymy rozmowę o 0.40. Wrocław, hotel Wrocław – Schaeffer myśli, że Warszawa. Rzeczywistość nigdy go nie interesowała – artysta ma prawo ją ignorować. Pisze dla marzycieli, nie dla kontrolerów. Niemcy na przykład domagają się logiki (chociaż przeczenie w zdaniu stawiają na końcu). A życie nie jest logiczne. – Dziś opowiadam o sobie, jutro mogę umrzeć. Nie myślę o tym, ale tak może być. Czy to jest logiczne? Oczywiście jest też przeznaczenie. Są przypadki, które pozwalają nam wierzyć w przeznaczenie. Tak, przypadki to próba wiary.