Tu i teraz, czyli terapia Gestalt

Fritz Perls (1893–1970) to bez wątpienia jeden z największych psychoterapeutów na świecie. Wychowywany przez autokratycznego, surowego ojca i matkę, która miała w stosunku do niego bardzo wysokie aspiracje, żył w rozdarciu między dwoma przekonaniami: „jestem kawałkiem gówna” i „muszę być wielki i wspaniały”. To dawało mu napęd, prowadziło do buntu i pozwalało rozumieć cierpienie innych.

Po ukończeniu Akademii Medycznej studiował psychologię i przechodził własną psychoanalizę pod kierunkiem Karen Horney, Helene Deutsch i Wilhelma Reicha. Poznawał również filozofię Wschodu: buddyzm zen i taoizm. Był zafascynowany teatrem, związał się z The Living Theatre w Nowym Jorku. Terapia Gestalt wyrosła z osobowości Perlsa, jego rozległej wiedzy, zainteresowań i pasji oraz buntu wobec psychoanalizy. Perls odrzuca analizy teoretyczne i interpretacje, uznaje je za bezwartościowe w terapii. Jego zdaniem terapia nie polega na odkopywaniu przeszłości, ale na doświadczaniu życia w teraźniejszości. Zamiast stawiać pytania: dlaczego, skąd, po co, Perls pyta: co się dzieje, jak jest. Ważne jest to, co jest tu i teraz. Zarówno wybieganie myślami w przeszłość, jak i w przyszłość oddala od autentycznego życia. Choć Perls bez wątpienia rozumiał wpływ dzieciństwa na to, kim jesteśmy, wraz z egzystencjalistami czynił nas w pełni odpowiedzialnymi za nasze życie. Sartre powiedział: „Nie to jest ważne, co ze mną zrobiono, lecz to, co ja sam zrobiłem z tym, co ze mną zrobiono”. Perls utrzymuje to w mocy, uznając pełną odpowiedzialność człowieka za dokonywane wybory. Nie może zdjąć jej z nas ani trudna przeszłość, ani okoliczności zewnętrzne.

Figura i tło

W terapii Gestalt widać wpływy różnych teorii naukowych i kierunków filozoficznych, ale ona sama nie stanowi spójnego systemu teoretycznego. Nie jest to wyraz słabości, lecz konsekwencji Perlsa, który znacznie wyżej stawiał intuicję i działanie niż tworzenie konstruktów teoretycznych. Jego następcy rozwijali i nadal rozwijają nie tylko praktykę, ale również teorię terapii Gestalt. Sam Perls uznawał cztery przesłanki teoretyczne za wystarczającą podstawę terapii.

W procesie percepcji człowiek organizuje napływające bodźce w znaczące całości. Wchodząc do pokoju pełnego ludzi, nie spostrzegamy jedynie plam koloru i ruchu ani twarzy i ciał. Widzimy pokój i znajdujące się w nim osoby jako całość, z której jeden element się wyróżnia, podczas gdy inne wycofują się do tła. Ten wyselekcjonowany element, na przykład stół z przekąskami, gdy jesteśmy głodni, nazywa się figurą. Gdy zaspokoimy głód, figurą może stać się piękna kobieta stojąca samotnie przy drzwiach.

Figura i tło mogą zatem wymieniać się między sobą, co pokazali już wcześniej psychologowie postaci. Z psychologii postaci wywodzi się też nazwa terapii. „Gestalt” to po niemiecku całość, postać, kształt, forma, figura.

Homeostaza to zdolność organizmu do zachowania równowagi w zmieniających się warunkach. Każda potrzeba ją zakłóca, a jej zaspokojenie można nazwać zamknięciem figury. Gdy to się jednak nie uda, zostawiamy figury otwarte. Jednym z celów terapii Gestalt jest ich zamknięcie.

Z holizmu Perls zaczerpnął przekonanie, że człowiek jest niepodzielną całością. Mimo że funkcjonuje na dwóch różnych poziomach – myślenia i  działania – obydwa te poziomy są tym samym i dają się transponować jeden w drugi. Terapia nie jest ograniczona tym, co klient mówi i myśli, ważne jest to, co robi.

Żadna jednostka nie jest samowystarczalna i nie może istnieć bez wymiany z otoczeniem. Siłą regulującą rytm kontaktu i wycofania są emocje. Neurotyk nie potrafi odróżnić, które obiekty mają dla niego pozytywne, a które negatywne znaczenie, dlatego jego rytm kontaktu i wycofania jest zaburzony. Perls wymienia cztery mechanizmy nerwicowe:

Introjekcja ma miejsce wtedy, gdy przyjmujemy jako swoje standardy postawy, sposoby zachowania i myślenia, które nie są naprawdę nasze. Zatracamy poczucie własnego ja i zdolność do rozwoju własnej osobowości.

Projekcja to odwrotność introjekcji. Nie postrzegamy swoich impulsów ani emocji jako własnych, przypisujemy je światu zewnętrznemu.

Konfluencja to stapianie się z otoczeniem, zanik granicy między nami a innymi. Nie rozpoznajemy własnych potrzeb, mówimy „my” zamiast „ja”.

Retrofleksja występuje wtedy, gdy granica nie przebiega między ja a otoczeniem, lecz wewnątrz ja. Człowiek rozbija swoją osobowość na tego, który działa, i obiekt działania, mówi na przykład: „Muszę siebie kontrolować”.

Co się dzieje w grupie Gestalt?

Techniki terapii Gestalt są czasem wykorzystywane w terapii indywidualnej i małżeńskiej, ale jej podstawową formą jest terapia grupowa. A właściwie praca indywidualna z klientem na tle grupy. Proces terapii ukierunkowany jest na zaktywizowanie autentycznych emocji, myśli i doznań klienta, dotarcie do jego prawdziwego „ja”. Terapeuta tworzy w grupie bezpieczną atmosferę, nie radzi, nie poucza, nie popycha nikogo, nie naciska, przez co we właściwym dla siebie momencie klient sam podejmuje ryzyko dzielenia się z innymi swoimi przeżyciami.

Cokolwiek terapeuta proponuje, klient sam podejmuje decyzję, czy to zrobi, czy nie. Terapeuta dzieli się na bieżąco tym, czego doświadcza, wchodzi w relację ja–ty, a nie w rolę eksperta. Niezależnie od tego, co jest przedmiotem pracy, a może być nim wszystko – sny, fantazje, objawy, problemy z dzieciństwa albo problemy z mężem – w grupie Gestalt istnieją zasady:

1. Tu i teraz

Nawet gdy klient pracuje nad problemem z przeszłości, relacjonuje w czasie teraźniejszym zdarzenia, które podsuwa mu pamięć. Również gdy mówi o przyszłości, opowiada w czasie teraźniejszym o tym, co widzi oczyma wyobraźni. To utrzymuje go bliżej jego emocji.

2. Relacja ja–ty

Każdy kontakt w grupie terapeutycznej jest relacją ja–ty. Gdy klient mówi o innym członku grupy per on, na przykład: „Janek jest agresywny”, terapeuta może powiedzieć: „Plotkujesz. Powiedz to Jankowi”. Gdy praca dotyczy kogoś nieobecnego, na przykład ojca, terapeuta proponuje rodzaj psychodramy, w której klient mówi bezpośrednio do ojca, którego symbolizuje puste krzesło.

3. Język „ja”, a nie język „to”

„Ręce mi się trzęsą”. „Dusi mnie w gardle”. Terapeuta proponuje, by klient wziął odpowiedzialność za to, co się z nim dzieje: „Ja trzęsę swoimi rękami”. „Ja się duszę”. Następny etap: „Ja siebie sam duszę”. Gdy klient mówi: „Nie mogę tego zrobić”, terapeuta proponuje zmianę na: „Ja nie chcę” albo „Ja nie decyduję się tego zrobić”, by klient wziął odpowiedzialność za swoje wybory.

4. Kontinuum świadomości

Polega na koncentrowaniu się na pytaniu: „jak?” i „co się dzieje?”. „Jestem świadoma, że czuję niepokój”. „W jaki sposób czujesz ten niepokój?”. „Mam sucho w ustach, drżę”. „Czy jesteś świadoma, co robi twoja noga?” „Tak, teraz jestem świadoma, że moja noga podskakuje”. I tak dalej.

5. Pytanie to ukryte twierdzenie

Pytania często skrywają opinie lub interpretacje i pozwalają nie brać za nie odpowiedzialności. „Czy Janek nie jest za bardzo agresywny?”. „Zamień to na stwierdzenie: Janek jest za bardzo agresywny. Pasuje ci?” „Tak”. „To powiedz to Jankowi”.

6. Wszystko ma znaczenie

Każdy temat lub problem może być przedmiotem pracy. Terapeuci Gestalt zachęcają również do pracy bez sformułowania problemu. Istota takiej pracy polega na podążaniu za „tu i teraz” klienta, przez co rozumie się wszelkie przejawy jego zachowania: pozycję ciała, siłę głosu, gestykulację, oddech, pocenie się itp.

W stronę teatru

W technikach Gestalt czuć fascynację teatrem, wydają się tajemnicze, ale ich istotą jest prostota:

Dialog

W przypadku konfliktu pragnień i postaw klienta terapeuta może zaproponować dialog między sprzecznymi częściami. Gdy klient opowiada o problemie, skubiąc jedną ręką drugą, warto, żeby ręce porozmawiały ze sobą. Ból głowy może rozmawiać z resztą ciała. Wcielając się w swoje skłócone części, klient doświadcza tego, że wszystkie są częściami jego „ja”. Dialog to pierwszy krok w kierunku ich zintegrowania.

Rundki

Gdy klient mówi na przykład: „Nikomu nie można ufać”, terapeuta prosi go, by każdej osobie po kolei, siadając naprzeciwko niej, powiedział: „Nie mogę ci ufać”. Gdy klient mówi, że ludzie nim gardzą, i powie po kolei wszystkim: „Gardzisz mną”, terapeuta może zaproponować sprawdzenie tej projekcji. Teraz uczestnicy grupy mówią o swoim stosunku do klienta.

Wzmacnianie

Często drobne ruchy i gesty okazują się znaczącym komunikatem. Terapeuta prosi, by klient powtórzył ów ruch kilkakrotnie, wzmacniając go. Również jakieś zdanie powtórzone kilkakrotnie może ujawnić swoją wagę.

Psychodrama

W psychodramie Gestalt osoby pomocnicze odgrywają ściśle określone role. Jeśli na przykład ojciec klienta mówił mu, że jest nic niewart, uczestnik odgrywający ojca powtarza: „Jesteś nic niewart”, do momentu, gdy klient zrobi coś, by uwolnić się od tego przekazu. Psychodramy służą też ćwiczeniu nowych zachowań.

Praca nad snami.

Freud nazwał sen królewską drogą do podświadomości. Perls uznał, że sen to królewska droga do integracji. Każdy element snu – nie tylko osoby, ale rzeczy, sytuacje, nastroje – to część śniącego. Jeśli uciekasz przed potworem, zagraj i siebie, i potwora. To ta część w tobie, której istnieniu na jawie zaprzeczasz.

Terapia Gestalt prowadzi do integracji wewnętrznej, wzrostu autonomii, wolności i odpowiedzialności za własne wybory. Czy można więcej oczekiwać od terapii?

Dekalog Gestalt

• Żyj teraz. Zwracaj uwagę bardziej na teraźniejszość niż na przeszłość lub przyszłość.
• Żyj tutaj. Zajmuj się tym, co jest obecne, a nie tym, czego nie ma.
• Przestań sobie wyobrażać. Doświadczaj tego, co rzeczywiste.
• Przestań niepotrzebnie myśleć. Zamiast tego patrz i smakuj.
• Wyrażaj siebie, a nie manipuluj, nie tłumacz, nie uzasadniaj, nie osądzaj.
• Poddaj się przeżywaniu nieprzyjemności i bólu, tak jak poddajesz się przeżywaniu przyjemności. Nie ograniczaj swojej świadomości.
• Nie akceptuj żadnego „powinieneś” z wyjątkiem tego, co naprawdę twoje.
• Weź pełną odpowiedzialność za swoje czyny, uczucia i myśli.
• Poddaj się temu, jaki jesteś, nie udawaj kogoś innego.
• Bądź sobą i pozwól być sobą innym.

Główne ośrodki terapii Gestalt w Polsce: Instytut Terapii Gestalt w Krakowie, Centrum Counsellingu Gestalt w Krakowie, Ośrodek Terapii i Rozwoju Gestalt w Warszawie.