Choć dziś mówimy o „baśniach dla dzieci”, ponadczasowe utwory Hansa Christiana Andersena od dawna przekraczają ten prosty podział. Sam autor podkreślał, że pisze baśnie po to, „aby i dorosłym podsunąć od czasu do czasu jakąś myśl”. Między barwnymi opowieściami o księżniczkach, kwiatach i brzydkich kaczątkach kryją się bowiem refleksje, które w pełni odsłaniają się dopiero wtedy, gdy mamy za sobą własne rozczarowania, tęsknoty i słodko-gorzkie doświadczenia. Wybraliśmy kilkanaście cytatów z baśni Andersena – takich, które zostają z czytelnikiem na dłużej.
„»Improwizator« uczyni pana sławnym, ale baśnie uczynią pana nieśmiertelnym” – przepowiedział Hansowi Christianowi Andersenowi duński fizyk, a zarazem jego przyjaciel i imiennik Hans Christian Ørsted. Nie mylił się. Bo choć spod pióra duńskiego pisarza i poety wyszły wiersze, powieści i reportaże z podróży, w historii literatury Hans Christian Andersen zapisał się jako wybitny twórca baśni. I – co trzeba podkreślić – baśni nie tylko dla dzieci. Sam Andersen zastrzegał, że jego utwory są jak pudełka: dzieci oglądają opakowanie, a dorośli mają zajrzeć do wnętrza.
To „wnętrze” wyrastało zaś z bardzo osobistych doświadczeń. Andersen sam widział w sobie bohatera baśni: „człowieka biednego i pogardzanego, któremu dzięki niezwykłym zdolnościom udaje się osiągnąć swój cel”1. Urodzony w ubogim domu szewca i praczki w Odense pragnął opuścić prowincję i szukać szczęścia w wielkim świecie – jako aktor, śpiewak lub tancerz. Z aktora, śpiewaka ani tancerza ostatecznie nic nie wyszło – mimo że uczęszczał i do szkoły baletowej, i na lekcje śpiewu – ale Andersen wierzył, że aby być sławnym, trzeba pokonać niezmierzoną ilość przeciwności losu.
Choć Hans Christian Andersen rozwinął skrzydła literacko, sam przez całe życie czuł się brzydkim kaczątkiem – był chłopcem delikatnym, wrażliwym, zamkniętym w sobie i stroniącym od rówieśników. Ale może właśnie dlatego potrafił pisać o kruchości z taką czułością, a o cierpieniu bez fałszywego lukru? „Wiódł dziwne, pozbawione satysfakcji życie, pełne bólu, poczucia krzywdy i gorzkiego żalu. Jednocześnie było to jednak życie baśniowe, w którym wszelkie rozczarowania zamieniały się w chwalebne sukcesy – tak właśnie postanowił je opisać” – czytamy we wstępie „Baśni” wydanych przez Reader’s Digest.
Baśnie Andersena nie udają, że świat jest sprawiedliwy. Robią coś, co w baśniowej konwencji wcale nie jest oczywiste: nazywają ból po imieniu. Baśniopisarz nie zatrzymuje się jednak na smutku. W jego świecie nawet cierpienie ma sens, bo prowadzi do zrozumienia, współczucia i piękna. Za każdym gorzkim doświadczeniem stoi myśl, że człowiek – choć kruchy – potrafi wzrastać wbrew wszystkiemu. Te baśnie uczą, że życie nie zawsze nagradza właściwe osoby, ale dobro, czułość i odwaga emocjonalna nigdy nie są naprawdę stracone – nawet jeśli cena jest wysoka. Dlatego czytane po latach przestają być tylko opowieściami z dzieciństwa, a stają się czymś w rodzaju (czasem bezlitosnego) lustra, w którym dorosły widzi własne lęki, tęsknoty i kompromisy.
Dlatego też warto wracać do opowieści duńskiego baśniopisarza nie tylko z sentymentu. Czytane dziś, bez dziecięcej naiwności, odsłaniają warstwę znaczeń, którą kiedyś pomijaliśmy – cichą, uważną i zaskakująco aktualną. To właśnie w tych prostych opowieściach kryją się zdania, które potrafią zatrzymać na chwilę, skłonić do refleksji i zostać z nami na dłużej. Poniżej zebraliśmy wybrane cytaty z baśni Andersena – jedne optymistyczne, inne dające mocno do myślenia. Słowem: takie, które szczególnie mocno wybrzmiewają wtedy, gdy czytamy je już jako dorośli.
Czytaj także: Ilustracje Jana Marcina Szancera to wehikuł przenoszący do dzieciństwa. Kim był artysta, który namalował nam baśnie Andersena?
„Przyjaciel ma obowiązek mówić prawdę w oczy, chociażby przykrą była”.
(„Brzydkie kaczątko”, tłum. Cecylia Niewiadomska)
„[…] umarli nic złego zrobić nie mogą żyjącym. Tylko żywi źli ludzie krzywdzą czasem innych”.
(„Towarzysz podróży”, tłum. Cecylia Niewiadomska)
„I jaki ten świat niezmierzony! A jaki piękny! Nie trzeba tylko siedzieć wciąż na jednem miejscu, kto chce go poznać”.
(„Ropucha”, tłum. Cecylia Niewiadomska)
„No cóż, nie lubimy mówić o swoich brakach; z powodzeniem robią to za nas inni”.
(„Imbryk”, tłum. Piotr Borman)
„To wspaniałe uczucie zapomnieć o sobie dla innych”.
(„Imbryk”, tłum. Piotr Borman)
„To musi potrwać. Bo jaki sens ma pośpiech? Oczekiwanie to już połowa przyjemności”.
(„Ślimak i krzew róży”, tłum. Piotr Borman)
„Przepełniało go ogromne szczęście. Nie czuł jednak dumy, gdyż dobre serce nigdy nie bywa pyszne”.
(„Brzydkie kaczątko”, tłum. Piotr Borman)
„Nie potrafił odczuwać radości z powodu swego wspaniałego snu, nie mogąc go dzielić z innymi”.
(„Ostatni sen starego dębu”, tłum. Piotr Borman)
„Daję ci moje słowo, wszak człowiek wart jest tyle, co jego słowo”.
(„Cień”, tłum. Piotr Borman)
„Opowieści są jak ludzie, z upływem czasu stają się coraz lepsze”.
(„Ojciec zawsze ma rację”, tłum. Piotr Borman)
„Każdy ma swoje zmartwienia, lecz kiedy człowiek się dowiaduje, że nie tylko on jeden, zawsze poprawia mu się humor”.
(„Kaleka”, tłum. Piotr Borman)
„Ale czyż my wszyscy nie powinniśmy dzielić się z innymi tym, co w nas najlepsze?”
(„Ślimak i krzew róży”, tłum. Piotr Borman)
„Byłem nędzarzem i nic nie mogło tego zmienić. Mimo to był to dla mnie początek lepszego życia. Bo wcale nie jest tak, że jeśli jesteśmy kimś na początku, to z czasem nie możemy stać się kimś zupełnie innym”.
(„Imbryk”, tłum. Piotr Borman)
„– Ja nie zaznałem smutku ani niedostatku – powiedział siedzący w rowie świniopas, który sobie podśpiewywał i śmiał się wesoło. – Jestem najszczęśliwszym człowiekiem na świecie.
– Daj nam zatem swoją koszulę – rzekli posłańcy. – Oddamy ci za nią pół królestwa.
Lecz świniopas, mimo iż twierdził, że jest najszczęśliwszym człowiekiem na świecie, nie posiadał koszuli”.
(„Kaleka”, tłum. Piotr Borman)
„Ciesz się młodością! – szeptały promienie słońca. – Ciesz się, dopóki rośniesz i dopóki płynie w tobie świeża żywica. Po prostu ciesz się życiem!” […] „Lecz mała choinka nie potrafiła się cieszyć. Tak bardzo chciała już dorosnąć”.
(„Choinka”, tłum. Piotr Borman)
„Jakże wspaniałe jest życie! To prawda, wiele się nacierpiałem, lecz dzięki temu jestem dzisiaj tym, kim jestem. Jestem najszczęśliwszy na świecie”.
(„Len”, tłum. Piotr Borman)
„Łaskawy los wiedzie mnie od jednej radości do drugiej. Za każdym razem mówię sobie »piosenka skończona«, a to dopiero początek czegoś jeszcze wspanialszego. Ciekawe, co się teraz wydarzy”.
(„Len”, tłum. Piotr Borman)
„Dobrze mieć wreszcie czas, aby zebrać myśli. Dzięki temu zdołałem naprawdę poznać samego siebie, a powiadają, że wiedza o sobie to początek wiedzy o świecie”.
(„Len”, tłum. Piotr Borman)
„Nie wszystko widzieć możemy oczyma – ciała naszego, ale kiedyś, kiedyś, ujrzymy może cuda, które dziś przeczuwa tylko tęsknota jakaś i pragnienie, ukryte, niby klejnot tajemniczy, w duszy człowieka”.
(„Ropucha”, tłum. Cecylia Niewiadomska)
„Nadworny muzyk napisał o sztucznym słowiku już dwadzieścia pięć tomów. Dzieło pełne było najtrudniejszych i najdłuższych wyrazów, jakie udało mi się znaleźć. Wszyscy udawali, że przeczytali je i zrozumieli, gdyż nie chcieli, by uważano ich za głupców”.
(„Słowik”, tłum. Piotr Borman)
1 „Wstęp” w: H.Ch. Andersen, „Baśnie”, wyd. Reader’s Digest, Warszawa 2006.