Ajurweda (dosłownie wiedza lub nauka o życiu) – jeden z najstarszych systemów medycznych świata – ma wiele do zaoferowania jodze. Obie wywodzą się z tego samego źródła, jakim jest najstarsza indyjska filozofia – sankhja, przy czym joga postawiła sobie za cel pracę nad uspokojeniem umysłu, natomiast ajurweda – nad zdrowiem i harmonią organizmu. Tych zagadnień nie da się rozdzielić, dlatego właśnie warto przyjrzeć się punktom, w których te dziedziny się zbiegają, jak również obszarom, w których mogą się wzajemnie uzupełniać.
W jodze do czasów Krishnamacharyi (czyli do początków XX wieku), poza skromnymi wątkami w tekstach średniowiecznych i późniejszych, nie rozwijano tematyki leczniczej. Ajurweda, z racji swojego przedmiotu i celu, rozwijała zarówno diagnostykę, jak i koncepcje terapeutyczne. Krishnamacharya znał to bogactwo ajurwedy i dlatego przełożył niektóre koncepcje ajurwedyjskie na język jogi, zaczynając prawdziwą terapię jogą. Warto zwrócić uwagę na fakt, że zarówno jedna, jak i druga dziedzina stawiają sobie za cel uwolnienie od cierpienia (dukham), jak również upatrują źródła cierpienia w tym samym czynniku – braku świadomości (avidya).
Dlatego też będę starał się przedstawić najistotniejsze – z punktu widzenia jogi – koncepcje ajurwedyjskie. Można je wykorzystać do bardziej świadomej obserwacji siebie i innych, a co za tym idzie skuteczniejszej pomocy.
Podstawową koncepcją ajurwedy, jak i jedną z najważniejszych idei jogi jest koncepcja 5 żywiołów. Jest to temat na osobny artykuł. Omawiam tę koncepcję odrobinę szerzej w mojej książce „Medytacja w życiu codziennym”. Żeby można było przejść dalej, warto jednak zwrócić uwagę na fakt, aby nie traktować nazbyt dosłownie określeń takich jak „ziemia”, „woda” etc. Gdy odwołujemy się do terminu „ziemia”, nie mamy na myśli gleby, a zestaw właściwości takich jak stabilność, twardość, ciężkość, suchość. Podobnie „woda” odnosi się do jakości wilgoci, płynności czy zimna, „powietrze” – suchości, zimna, mobilności itd.
Klasyfikacja 5 żywiołów nie wystarcza jednak do opisu złożoności organizmu człowieka, dlatego ajurweda grupuje właściwości i funkcje organizmu w inny sposób. W tej klasyfikacji sugeruje się 3 grupy właściwości, nazywane doszami. 3 dosze to: związana z żywiołem powietrza vata, ognista pitta oraz kapha reprezentująca właściwości ziemi i wody. Wspólnym mianownikiem wszystkich dosz jest element eteru, kwintesencji, przestrzeni. Najważniejszymi właściwościami vaty jest suchość, lekkość i (do pewnego stopnia) zimno; główną funkcją vaty jest ruch, mobilność. Gorąco jest najważniejszą właściwością pitty, dlatego też jej funkcją jest metabolizm. Z kolei kapha związana jest z takimi kluczowymi właściwościami jak: zimno, stabilność, wilgoć, a podstawową jej funkcją jest utrzymywanie strukturalnej integralności organizmu.
Oczywiście ilość rozmaitych właściwości natury jest niezliczona, ale w ajurwedzie wyróżnia się 20 najważniejszych. Właściwości te pogrupowane w 10 par przeciwieństw są podstawą systemu diagnostycznego i leczniczego ajurwedy.
20 właściwości w ajurwedzie
- ciężki - lekki
- powolny - szybki
- zimny - gorący
- oleisty - suchy
- gładki - szorstki
- stały - płynny
- miękki - twardy
- statyczny – ruchliwy
- subtelny - niesubtelny
- mętny – wyraźny
Podobnie jak omawiane już w tym rozdziale 5 żywiołów, również i 20 właściwości nie należy brać zbyt dosłownie, tylko obserwować, jak objawiają się one w organizmie. Każda z tych właściwości, wytrącona z równowagi, generuje potencjalnie różne problemy. Np. suchość może objawiać się w stawie kolanowym (strzelanie w stawach, degeneracja stawu), w układzie trawiennym (zaparcia), śluzówce układu oddechowego (podrażnienie śluzówki). Podobnie zbyt dużo oleistości może objawiać się w zbyt dużej ilości mazi w stawach i niestabilności stawów (szczególnie kolana), a w układzie pokarmowym w tendencji do biegunek etc.
Procedura diagnostyczno-lecznicza w ajurwedzie w niewielkim uproszczeniu wygląda w następujący sposób: diagnozuję, które czynniki są w nadmiarze w organizmie i zajmuję się uzupełnieniem przeciwnej właściwości poprzez odpowiednią dietę, zioła, praktyki asan, pranajamy i medytacji. Najprostszym przykładem może być osoba z tendencjami do kataru i/lub dużej ilości śluzu/flegmy w organizmie, której możemy polecić jedzenie kasz (szczególnie gryczanej i jaglanej) i np. dosyć dynamiczną praktykę asan, zakończoną pranajamą kapalabhati. Z kolei, jeżeli ktoś ma wysuszone stawy lub błonę śluzową, warto mu zalecić jedzenie ciepłych zup, ograniczenie suchych pokarmów i praktykę trochę bardziej statyczną, ale ze szczególnym zwróceniem uwagi na rozluźnienie ciała.
W dietetyce ajurwedyjskiej rozwinięto z kolei koncepcję 6 smaków, którą również możemy wykorzystywać do leczenia lub zapobiegania nierównowadze 20 właściwości. Poniżej przedstawiam 6 smaków oraz żywioły i właściwości, które są wzmacniane przez poszczególne smaki.
Oczywiście jedzenie posiada także inne właściwości, stąd warto zacząć przyglądać się swojemu pożywieniu w kontekście problemów zdrowotnych, które u nas występują. Złotą zasadą w zakresie odżywiania jest oczywista rada, aby zawierać w swoim jedzeniu wszystkie smaki, ze szczególnym naciskiem na gorzki i cierpki, które przeważnie zaniedbujemy, gdyż są mniej smaczne. Poniżej załączam tabelę, która przedstawia przykładowe produkty dla każdego ze smaków.