„Pomniki oporu…” to największa i jak dotąd najbardziej zróżnicowana prezentacja sztuki o powstaniu w getcie warszawskim rozpięta między wojną a początkami odwilży (1943–1956). Wybrane przez kuratorów rzeźby, pomniki, plakaty, grafiki czy zdjęcia przybliżają nie tylko wielowymiarowość tematu oraz jego ogromne znaczenie towarzyszące całym pokoleniom, ale także trudności i emocje bliskie ich twórcom. Na ekspozycję składają się m.in. dzieła Aliny Szapocznikow, Tadeusza Kulisiewicza, Natana Rapoporta czy Andrzeja Wajdy, a także unikatowe rysunki Haliny Ołomuckiej, stworzone w trakcie powstania.
„Pomniki oporu. Sztuka wobec powstania w getcie warszawskim (1943-1956)” to przeglądowa i kontekstowa wystawa, dzięki której można przekonać się w jaki sposób artyści powojnia upamiętniali zbrojny opór w getcie.
– Kiedy przystąpiliśmy do poszukiwań i oglądania powojennych przedstawień wizualnych poświęconych powstaniu w getcie warszawskim, stale powracało do mnie pytanie: w jaki sposób oddać im i ich twórcom sprawiedliwość? Propagandowy wydźwięk, faktograficzne przeinaczenia, oderwanie od realiów getta, wreszcie sztampowość, naiwny „realizm”, czasem wręcz komiksowa stylistyka wielu ze zgromadzonych przez nas prac artystycznych budziły we mnie nieustanny sprzeciw. Wnikanie w sensy kryjące się w tych obrazach okazało się jednak pasjonującą wyprawą w powojnie i w głąb naszej wspólnej – polskiej i żydowskiej – przeszłości – mówi kurator Michał Krasicki z ŻIH.
Na prezentowany jest obszerny wybór prac plastycznych, również tych do tej pory nieznanych, między innymi wielkoformatowe socrealistyczne obrazy olejne, projekty plakatów rocznicowych z lat 1945-1948 a także rysunki, fotografie, rzeźby i dzieła metaloplastyczne z epoki. Zgromadzone na ekspozycji prace pochodzą w przeważającej mierze z unikatowych zbiorów ŻIH-u. Ich wybór poprzedziła szczegółowa kwerenda przeprowadzona przez kuratorów. Wśród artystów, których prace będzie można zobaczyć warto wymienić m.in: Tadeusza Kulisiewicza, Natana Rapoporta, Alinę Szapocznikow, Henryka Hechtkopfa, Tadeusza Gronowskiego, Ignacego Witza czy Bronisława Linke.
Autor nieznany, Cegiełki na budowę Pomnika Bohaterów Getta, Centralny Komitet Żydów w Polsce, 1947, zbiory ŻIH (Fot. materiały prasowe)
Czesław Gała, Posiedzenie sztabu ŻOB, 1953, zbiory ŻIH (A-1024) (Fot. materiały prasowe)
Warto zwrócić uwagę na to, że nie było niemal nikogo, kto przeżył zryw i mógł zobrazować swoje doświadczenia. Tym bardziej cenne są otwierające wystawę rysunki Haliny Ołomuckiej datowane na 1943 r. Niezwykle porusza ich nastrój oraz sposób w jaki przedstawia walczących, daleki od zwyczajowego podkreślania ich heroizmu i odwagi.
Wybór dokonany przez kuratorów, pozwala odkryć temat z wielu perspektyw: oglądamy prace artystów tworzących w Polsce, a także tych, którzy czas Zagłady spędzili poza jej granicami. Ważnym wątkiem wystawy są plakaty. W czasie tużpowojennych obchodów rocznicowych powstania Centralny Komitet Żydów w Polsce oraz Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych zorganizowały dwa konkursy na plakaty okolicznościowe. Przez dwa lata ich integralną częścią był konkurs na plakat.
– Plakaty były nadsyłane przez twórców, którzy nie byli uczestnikami walk, nie widzieli co działo się w getcie. Ich analiza pozwala natomiast zobaczyć, w jaki sposób kształtowała się pamięć o zrywie oraz jakie zjawiska i postawy decydowali się podkreślać autorzy. – mówi kuratorka Marta Kapełuś z ŻIH.
Bogusław Szwacz, Wybuch miny w szopie szczotkarzy, 1953, zbiory ŻIH (Fot. materiały prasowe)
Adam (Aron) Muszka, Plakat konkursowy Bojownikom o godność narodu żydowskiego w czwartą rocznicę powstania w ghetcie warszawskim, 1947, zbiory ŻIH (Fot. materiały prasowe)
W zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego do dziś zachowała się część nadesłanych prac. Wśród nich plakaty m.in. Eryka Lipińskiego i Andrzeja Wajdy. Na wystawie znalazł się także szeroki wybór charakterystycznych prac socrealistycznych.
– Socrealistyczne przedstawienia stanowią niełatwą kontynuację szeroko zakrojonych starań o społeczną widoczność powstania, podejmowanych przez wspólnotę żydowską w latach 40., kiedy – już od 1945, a zwłaszcza od 1948 roku – coraz szerzej znane były fotografie, stanowiące świadectwa Zagłady i walki zbrojnej w getcie – mówi kurator wystawy dr Piotr Słodkowski z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.
Ilustracja na okładce czasopisma „Ojfgang” 1947, z dn. 19 kwietnia 1947 r., projekt plakatu konkursowego „Bojownikom o godność narodu żydowskiego w czwartą rocznicę powstania w ghetcie warszawskim”, zbiory ŻIHER (Biblioteka) (Fot. materiały prasowe)
Wystawie towarzyszyć będzie program wydarzeń (spotkań, oprowadzań i pokazów filmowych) oraz bogato ilustrowany katalog, ujmujący w poszerzonym zakresie wyniki przeprowadzonych przez kuratorów kwerend.
Wystawa „Pomniki oporu. Sztuka wobec powstania w getcie warszawskim (1943-1956)” potrwa od 21 kwietnia do 1 października 2023 roku w Żydowskim Instytucie Historycznym im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie.
Natan Rapoport, Pochód śmierci, Paryż, 1947, zbiory ŻIH (Fot. materiały prasowe)
Dyrektor ŻIH: Monika Krawczyk
Kuratorzy wystawy: Marta Kapełuś, Michał Krasicki, Piotr Słodkowski
Realizacja wystawy: Marta Kapełuś, Michał Krasicki
Projekt aranżacji: Aneta Faner, Piotr Duma
Projekt graficzny: bisoñ studio
Tłumaczenie na język angielski: Zofia Sochańska
Redakcja językowa i korekta: Jolanta Rudzińska (pol.), Natalia Kłopotek (ang.)
Opieka konserwatorska: Violetta Bachur
Współpraca reklamowa