Dżejnomania. Na czym polega fenomen twórczości Jane Austin?

Artykuł pochodzi z miesięcznika „Zwierciadło” 1/2026

Większość tego, co wiemy o Jane Austin, jednej z najsłynniejszych i wciąż najchętniej czytanych pisarek, pochodzi z zachowanych listów do ukochanej siostry Cassandry. Napisała ich ponoć tysiące, ale kiedy zmarła w wieku zaledwie 41 lat w wyniku tajemniczej choroby, siostra większość z nich spaliła. Zachowało się jedynie 161.

Jane Austin przyszła na świat 16 grudnia 1775 roku w niewielkiej parafii Steventon w hrabstwie Hampshire, w czasach, kiedy urodzenie raz na zawsze kształtowało życie człowieka, zwłaszcza jeśli był kobietą. Miała starszą siostrę i aż sześciu braci. Najbliżsi byli prototypami wielu bohaterów jej późniejszych książek. Ojciec, George Austen, duchowny Kościoła anglikańskiego, pełnił funkcję rektora, dzięki czemu, choć dochód Austenów był niewielki, mieli do dyspozycji dom, a w nim pokaźną bibliotekę, której Jane była częstym gościem. Jak zauważa Helen Fielding, autorka „Dziennika Bridget Jones”, inspirowanego „Dumą i uprzedzeniem”, i jedna z bohaterek filmu dokumentalnego „Jane Austen: „Narodziny geniuszu”, otoczona tak licznym rodzeństwem, Jane miała niepowtarzalną szansę rozwinąć swój talent do obserwacji. Była literackim samoukiem. Już od najmłodszych lat pisała krótkie, zabawne skecze. Jeden z nich nosi tytuł: „Piękna Cassandra”, na cześć siostry, a jego bohaterka była młodą awanturnicą, wędrującą po Londynie i pakującą się co chwila w kłopoty. Z kolei do napisania pierwszej dłuższej formy prozatorskiej, „Lady Susan”, młodą literatkę zainspirowała wizyta kuzynki Elizy, wdowy, której męża zgilotynowano podczas francuskiej rewolucji i która miała bardzo nowoczesne podejście do roli kobiety. Tytułowa lady to niezłe ziółko, sama rozgląda się za nowym mężem, a jednocześnie planuje wydać drogo i niekoniecznie szczęśliwie za mąż córkę. Zamiłowanie Jane gorąco wspierał ojciec, na 19. urodziny obdarował ją przenośnym biurkiem do pisania.

Czytaj także: Cytaty Jane Austen, które dają do myślenia. To ponadczasowe refleksje o życiu znawczyni charakterów i mistrzyni obserwacji

Powieści i romanse

Jane Austin kochała pisać, ale uwielbiała też chodzić na bale i była świetną tancerką. Na jednym z takich wieczorów poznaje Irlandczyka Toma Lefroya, jego rodzina jednak nie uważa, by Jane była dobrą partią. W liście do siostry kpi z całej sytuacji, ale tak naprawdę czuje się zraniona. Ucieka w literaturę. W wieku 21 lat kończy szkic powieści „Pierwsze wrażenia”. W tym samym czasie narzeczony Cassandry, Thomas Fowle, umiera ną żółtą febrę podczas morskiej podróży. Zrozpaczona siostra ślubuje nigdy nie wyjść za mąż. Pod wpływem obu zdarzeń Jane postanawia poświęcić się pisaniu, wiedząc, że da jej niezależność i być może przyzwoity dochód, w związku z tym i ona może nie będzie musiała wychodzić za mąż. A ponieważ pasjami czyta popularne powieści gotyckie (będące odpowiednikiem dzisiejszej prozy z gatunku young adults), kończy swoją pierwszą książkę „Opactwo Northhanger”. Prawa do niej udaje się jej sprzedać wydawcy, ale cóż z tego, skoro ten nie kwapi się z wydaniem.

Kiedy w 1800 roku parafię w Steventon przejmuje najstarszy brat Jane – James, siostry razem z rodzicami są zmuszone się wyprowadzić, a ukochana biblioteka zostaje sprzedana, by ufundować emeryturę ojca. Przenoszą się do modnego Bath. Jane ma już 25 lat, za chwilę skończy się czas, w którym będzie mogła uchodzić za pannę na wydaniu. Rok później podczas wakacji w Sidmouth, niepomna swoich planów pozostania kobietą niezależną, poznaje mężczyznę, w którym się zakochuje.

Do dziś nie znamy jego personaliów, ale o tym, że zanosiło się na zaręczyny, wiemy z jednego z listów Cassandry. Niestety, mężczyzna umiera. Jane rozpaczliwie potrzebuje happy endu, wraca więc do dawnego szkicu, dopracowuje go i tak powstaje jej najsłynniejsza powieść – „Duma i uprzedzenie”.

W wieku 27 lat nadal mieszka w rodzicami, a żadnej z jej książek nie wydano. Los oferuje jej jeszcze jedną odmianę – podczas wyjazdu do domu przyjaciół jeden z gości, majętny, ale nie do końca odpowiadający jej inteligencją i obyciem, nagle się oświadcza. Jane go przyjmuje, ale dzień później odrzuca. Tak jak jej bohaterki, nie potrafi wyjść za mąż bez miłości.

Czytaj także: Miłość i randkowanie według Jane Austen. Rozmowa z Katarzyną Miller

Łatwiej wydać się za mąż czy wydać książkę?

Chce być publikowaną pisarką, chce zarabiać dużo pieniędzy, chce być sławna. Wydaje się, że może w tym pomóc starszy brat Henry, czwarty z kolei, jej ulubieniec. Henry mieszka teraz z żoną – pamiętną kuzynką Elizą – w Londynie i ma kontakty w wydawnictwach. Niestety, stan ojca Jane się pogarsza, córka nie odstępuje jego łóżka, na zmianę z siostrą i matką. Zaczyna pisać „Watsonów”, bodaj najsmutniejsze swoje dzieło. Przerywa na wieść o śmierci ojca i nigdy już nie wraca do manuskryptu, przechodzi przez coś na kształt depresji. Bracia wyznaczają siostrom i matce 450 funtów rocznie, niewielką sumę, za dużą, by umrzeć, za małą, by żyć – sytuacja bliźniaczo podobna do tej, którą potem opisze w „Rozważnej i romantycznej”. Jane zwraca się więc do swojego kolejnego brata, Edwarda. Jako dziecko został adoptowany przez bogatych krewnych i nazywa się teraz Knight.

Edward daje siostrom i matce Chawton Cottage, uroczy domek, który odziedziczył po adopcyjnych rodzicach, zaledwie 12 mil od Steventon. Jane zaczyna znów pisać. Wraca do szkicu „Rozważnej i romantycznej”. Brat kieruje ją do Thomasa Edgertona, wydającego głównie książki militarne. Szczęście się do niej uśmiecha. Wreszcie, w wieku 35 lat, zostaje powieściopisarką. Książka jest czytana, nawet przez księcia regenta. Jane zarabia pierwsze duże pieniądze – 140 funtów. Potem wydaje „Dumę i uprzedzenie”, która sukcesem przebija „Rozważną i romantyczną”. Jane odkrywa, że kocha miasto i imprezy. Ale też… że imperium brytyjskie utrzymuje się głównie z niewolnictwa. Zostaje abolicjonistką. Pisze „Mans­eld Park”, swoje najbardziej polityczno-społeczne dzieło. Krytyka zostawia je bez komentarza. Austen postanawia więc poruszać ważne tematy w lżejszej formie, tak powstaje „Emma”. Jej bohaterka jest nietypowa: bogata, rozpuszczona i niedbająca o biednych. Z manuskryptem Jane idzie do Johna Murraya, najsłynniejszego wtedy wydawcy. Ostro negocjuje kontrakt, nie rezygnuje z praw, ale bierze na siebie koszt druku. Książka odnosi wielki sukces. Jednak zarobki pomniejsza koszt ponownego wydania „Manseld Park”, które się kiepsko sprzedaje. Niestety, bracia bankrutują, pieniądze znów się kończą, a dziedzictwu Chawton zagraża pozew sądowy i kobiety mogą je stracić. Przygaszona, smutna Jane pisze „Perswazje”, przez wielu uważane za jej najlepszą książkę. Zapada na zdrowiu. Cierpiąc, zaczyna „Sanditon”, swoje ostatnie, nieukończone dzieło, w którym pojawia się przełomowa w angielskiej literaturze postać bogatej czarnoskórej dziedziczki. Umiera 18 lipca 1817 roku w Winchester.

Czytaj także: Wizyta w Bath śladami biografii Jane Austen

Miłość, głupcze!

Obecnie – głównie ze względu na liczne ekranizacje jej dzieł, rozmaite spin-offy czy mniej lub bardziej luźne nawiązania, jak serial „Bridgertonowie” i wspomniany „Dziennik Bridget Jones” – Austen jest uznawana za pisarkę romantyczną, zgłębiającą w swoich książkach temat poszukiwania męża. W rzeczywistości pod wierzchnią warstwą sielanki w jej powieściach wieje grozą, w końcu tworzyła w czasach, w których sytuacja społeczna i ekonomiczna kobiet była bardzo trudna ze względu na ich całkowitą zależność od mężczyzn. Nic dziwnego, że bohaterki

Austen znajdują się właściwie non stop w niebezpieczeństwie: albo pogorszenia ich statusu majątkowego, albo bycia uwiedzioną. Dobrze wie o tym Alicja Urbanik-Kopeć, kulturoznawczyni, autorka książki „Matrymonium. O małżeństwie nieromantycznym”, a także anglistka, która w trakcie studiów zajmowała się relacjami między pieniędzmi a małżeństwem w powieściach Jane Austen; tym, jak sytuacja ekonomiczna determinowała różne decyzje bohaterów i bohaterek, oraz podejściem do tego samej pisarki. – Austen pisała o klasie społecznej w Wielkiej Brytanii okresu regencji, którą bardzo dobrze znała, landed gentry, czyli ziemiaństwie – tłumaczy. – Była to klasa posiadaczy majątków ziemskich, czerpiąca zyski z czynszów i sprzedaży produktów rolnych. Jej przedstawiciele nie mieli tytułów arystokratycznych, byli albo bardzo zamożni, jak powieściowi pan Darcy czy pan Knightley, posiadający wielkie majątki ziemskie, albo średnio zamożni, jak rodzina Bennetów. Młodsi synowie posiadaczy ziemskich, którzy nie dziedziczyli majątku rodzinnego, zwykle zostawali pastorami, oficerami lub prawnikami. Dlatego do gentry należeli też pastorzy i ich rodziny.

Zarówno powieściowa Emma Woodhouse, której ojciec jest najbogatszym w okolicy posiadaczem ziemskim, jak i Elizabeth Bennet, pochodząca z rodziny średnio zamożnej, obracają się w tym samym kręgu towarzyskim. Kręgu, w którym mogą – a właściwie powinny – znaleźć męża. Austen nie ma żadnych wątpliwości, że od tego, jaki to będzie mężczyzna, zależy ich późniejsza sytuacjach towarzyska i społeczna, ale też sytuacja finansowa ich rodziny.

– Korzystnym małżeństwem kobieta mogła zapewnić przyszłość także starzejącym się rodzicom i rodzeństwu, zwłaszcza niezamężnym siostrom – wyjaśnia Urbanik-Kopeć. – Bardzo interesujące jest, w jaki sposób Austen prowadzi swoje bohaterki. Mogłoby się wydawać, że jest fanką porywów serca, w końcu większość z nich wiąże się z partnerami z miłości, ale kiedy przyjrzymy się bliżej temu, jak dużo miejsca poświęca pragmatycznej stronie ich życia, zauważymy, że skłania się raczej ku temu, by odradzać podążanie szlakiem fascynacji czy popędów. I tu dochodzimy do sedna światopoglądu Jane Austen.

– Jej zdaniem nie miłość romantyczna jest najważniejsza, ale rozwój, samoświadomość i samopoznanie – podkreśla kulturoznawczyni. – Wszystkie bohaterki jej książek muszą przejść przemianę charakterologiczną, dorosnąć lub pozbyć się jakiejś wady, jak nadmierna pycha, zbyt pochopne ocenianie po pozorach, przekonanie o własnej wyższości czy porywczość. Dopiero wtedy, gdy staną się doświadczone, rozsądne i znające same siebie na tyle, by móc podejmować decyzje jako osoby dojrzałe, będą mogły wybrać takiego kandydata na męża, który będzie dla nich odpowiedni. A ponieważ w powieściach Austen zawsze jest happy end, to ten kawaler zwykle też jest zainteresowany nimi, a do tego zamożny i przeważnie starszy. No i – dodam tu od siebie – nie umiera przedwcześnie...

Czytaj także: Jane Austen – ekranizacje powieści. Najlepsze filmy na podstawie książek autorki

Stop romantyzowaniu

– Przyjrzyjmy się Charlotte Lucas, przyjaciółce Elizabeth Bennet z „Dumy i uprzedzenia” – proponuje Alicja Urbanik-Kopeć. – Nam się wydaje, że przyjmując oświadczyny pastora Collinsa, bufona i ćwierćinteligenta, robi największe głupstwo na świecie. Ale Charlotte ma 27 lat i jest obciążeniem finansowym dla swoich rodziców, dlatego woli świadomie związać się z mężczyzną ustępującym jej klasą czy obyciem, ale dającym jej względną wolność, możliwość prowadzenia gospodarstwa domowego, bycia ważną członkinią społeczności. Zna wady i zalety przyszłego związku, który pod koniec książki uznajemy już za całkiem udany, bo dający Charlotte to, czego oczekiwała: pozbycie się statusu starej panny i samodzielność. Nie jest to wprawdzie los, którego Austen życzy głównym bohaterkom swoich książek, ale jednocześnie udowadnia, że zna los panien z klasy społecznej, o której opowiada – podkreśla badaczka. – W „Rozważnej i romantycznej” pokazuje, co dzieje się z kobietą pozbawioną męskiej opieki, choćby na przykładzie sióstr Dashwood, będących na łasce swojego przyrodniego brata, który nie bardzo poczuwa się do opieki nad nimi.

Taka właśnie jest Jane Austen, trzeźwo myśląca, spostrzegawcza, inteligentna, a kiedy trzeba – także złośliwa. Nie, nie śmieje się z miłości, życzy jej każdej ze swoich bohaterek, ale kiedy staje się to niemożliwe, podsuwa inne rozwiązania i kierunki rozwoju. Jej prozę można odczytywać jako świadectwo dawnych czasów, ale też jako aktualną krytykę społeczną. Tym bardziej że pojawiają się coraz to nowe opracowania, wskazujące na przykład na wątki queerowe w „Emmie” czy ukryte, ale czytelne wskazówki, że Marianne z „Rozważnej i romantycznej” przerwała ciążę.

Alicja Urbanik-Kopeć jest zwolenniczką teorii mówiącej, że interpretacja dzieła literackiego pozostaje w gestii czytelnika. Zmieniają się czasy i zmieniają się czytelnicy, ich podejście oraz światopogląd – i mają oni prawo odczytywać dawne dzieła na nowo. Obyczajowość okresu regencji, w którym tworzyła pisarka, sprawiała, że nie o wszystkim mogła pisać wprost. Wiele rzeczy pozostawiała w warstwie symbolicznej, utajonej, niejako pod spodem. – Dlatego też wiele ze współczesnych domysłów, jak choćby rzekome poronienie lub aborcję Marianne, dopuściłabym jako jak najbardziej możliwe. Choć nie każda z interpretacji jest dla mnie uprawniona – zaznacza badaczka. I wskazuje na książkę Rachel Feder „Mit Darcy’ego”. „Wydaje nam się, że jeżeli okażemy się wystarczająco potulne, cierpliwe, urocze, użyteczne i/lub pojednawcze, uda nam się stopić lód w sercu nieprzystępnego obiektu westchnień. Zamienimy go w oddanego i uważnego absztyfikanta” – tłumaczy tytułowy mit autorka, sugerując, że Austen jako jedna z pierwszych nauczyła nas kochać okrutnika, bad boya.

– Interpretacja, według której Darcy jest brutalem i arogantem, pieniędzmi przykuwającym Lydię do Wickhama, jest w moim odczuciu ahistoryczna – nie zgadza się z nią badaczka. – Dziś możemy być bardziej bezwzględne dla bohaterów, ale wtedy ludzie funkcjonowali w zupełnie innym świecie. W realiach roku 1812 ocena społeczna wobec kobiet uprawiających pozamałżeński seks była bardzo jasna: były skazane na potępienie. Mimo że Austen odpowiedzialnością za nią obarcza i tych, co uwodzą, i rodziców panien, to konsekwencje ponosi sama zainteresowana. Darcy więc naprawdę ratuje Lydię i jej rodzinę. To prawda, w każdej książce Austen występuje bad boy – typ mężczyzny, którego najbardziej nie znosi pisarka, ale nie jest nim Darcy.

Jane wiecznie żywa

– W czym upatruję fenomen Jane Austen? Była świetną pisarką i znawczynią charakterów, to na pewno, ale też wiedziała, że wszystkich interesuje tak naprawdę jedno: jak dobierać się w pary. A nie ma lepszego okresu dla romansu niż czasy minione – tłumaczy Alicja Urbanik-Kopeć. – Bo aby historia była angażująca emocjonalnie, musi przed bohaterami stawiać jakieś trudności. Im te trudności bardziej prawdopodobne, tym stawka emocjonalna dla bohaterów, ale i czytelnika, wyższa. Opowieści romantyczne osadzone w czasach współczesnych bardzo często uciekają się do chwytów, które mają stawiać przed bohaterami trudności, ale są z pogranicza farsy, większość zasadza się bowiem na nieporozumieniach, z czasem coraz bardziej irytujących.

Natomiast w powieściach historycznych, na przykład XIX-wiecznych, przeszkody są zdecydowanie większe i bardziej realistyczne. Dużo łatwiej kibicować rodzącej się relacji między postaciami, kiedy wiemy, że ten związek niekoniecznie będzie mile widziany przez ich bliskich czy środowisko, nie mówiąc już o napięciu erotycznym, jakie się wtedy buduje. Fajnie się tym ekscytować, choć prawdopodobnie sami nie chcielibyśmy tego przeżywać. Na pewno nie chciałabym cofnąć się do czasów Austen – zaznacza badaczka. – Owszem, jest wiele rzeczy, za które możemy krytykować współczesność, ale jednak wolność obyczajowa, która jest zdobyczą XX wieku, a w XXI się jeszcze poszerza, jest czymś nie do przecenienia. Lepiej oglądać dawne czasy na ekranie lub zanurzać się w nie na kartach książek.

Jak dotąd dzieła Austen doczekały się ponad 30 ekranizacji, nie mówiąc o tytułach nimi inspirowanych. W przyszłym roku zapowiedziano premierę kolejnego serialu na podstawie „Dumy i uprzedzenia”, z Emmą Corrin i Olivią Colman. A także czwartej części bijących rekordy popularności „Bridgertonów” – serii, która podczas pandemii pokazała, jak bardzo stęskniliśmy się za romansami z czasów regencji, i zapoczątkowała nowy styl w modzie zwany regencycore. Sama uwielbiam wracać do „Rozważnej i romantycznej” z Emmą Thompson i Kate Winslet oraz „Emmy” z Gwyneth Paltrow. – Też lubię „Rozważną i romantyczną”, mimo że uważam ją za najsmutniejszą z powieści Austen, bo pokazującą, że choć kobiety mogą mieć wszelkie przymioty ciała i ducha, to i tak to nie wystarcza, jeśli są biedne – dodaje Alicja Urbanik-Kopeć. – Świetna jest też „Emma”, jest tam mnóstwo wątków satyrycznych, ale i wiele mądrych spostrzeżeń na temat dojrzewania.

Grudzień ze względu na jubileusz i na długie wieczory jest świetną okazją do przypomnienia sobie dorobku pisarki. BBC First uruchomiło specjalne pasmo „Cały świat Jane Austen”, w którym pokaże seriale: kultową „Dumę i uprzedzenie”, „Rozważną i romantyczną” i „Emmę”. Polecam też wspomniany dokument „Jane Austen: Narodziny geniuszu” (premiera w BBC First w urodziny pisarki). No i same powieści! (W dziale Kuchnia znajdziecie związaną z nimi małą niespodziankę).