Emocje samoświadome – m.in. wstyd, wyrzuty sumienia, duma – pojawiają się, gdy jesteśmy w stanie mentalnie przedstawić sobie nasze własne myśli. A to z kolei pozwala nam odczuwać satysfakcję lub niezadowolenie z czegoś, co zrobiliśmy. Na przykład czuję się usatysfakcjonowany, ponieważ pomogłem komuś, kto tego potrzebował, albo czuję się bardzo źle, ponieważ nie wyciągnąłem do tej osoby ręki, w wyniku czego straciła pracę. Co o nas jako ludziach mówi odczuwanie emocji samoświadomych?
Fragment książki Enrique G. Fernándeza-Abascala „Emocje. Co dodaje ciepła naszemu życiu”, wyd. Emse.
Możemy odczuwać emocje nie tylko w odniesieniu do konkretnego przypadku, ale także wobec siebie i całego naszego jestestwa. Mogę czuć się bardzo dobrze ze sobą jako osobą, która zawsze jest dostępna dla przyjaciół, niezależnie od ich potrzeb i pory dnia, albo mogę czuć się fatalnie, ponieważ ostatnio nie byłem w stanie ani razu pomóc przyjaciołom, którzy tego potrzebowali.
Są to emocje niezwykle istotne w osiąganiu celów społecznych i zakładają zdolność analizy rzeczywistości. Dzięki nim przyswajamy społeczne kryteria „dobra” i „zła”, internalizujemy postawy, idee i przekonania, a także przyjmujemy zasady oceny społecznej, tworzymy je i stosujemy wobec siebie, aby oceniać swoje zachowania i siebie samego. Dziecko, które w szkole uczy się doceniać pewne zachowania jako pożądane i otrzymuje za nie pochwały, z czasem nie tylko ocenia innych według tych kryteriów i przyjmuje je jako własne, ale również stosuje je wobec siebie, bez zewnętrznej interwencji, wyłącznie na podstawie przypuszczenia, co inni mogliby zaakceptować lub odrzucić. W związku z tym emocje samoświadome są także uznawane za emocje moralne, ponieważ wymagają skomplikowanego zestawu idei, przekonań i pragnień związanych z moralnością i etyką.
Emocje samoświadome to emocje wtórne, wywodzące się z pierwotnych, jednak są złożone i mieszane, ponieważ nie wynikają z jednej emocji pierwotnej, lecz powstają w wyniku ich połączenia. Te emocje łączą się w taki sposób, że tworzą nową emocję, która ma własną nazwę, odczucie i skłonność do działania. W procesie rozwoju tych emocji oceniających siebie istnieją pewne czynniki, które kształtują ich cechy. Możemy mówić o emocjach samoświadomych takich jak poczucie winy, wstyd, duma i arogancja.
Poczucie winy to emocja o negatywnym tonie hedonicznym, która wynika z negatywnej oceny konkretnego zachowania lub działania, które podjęliśmy. Jest to emocja wtórna, z różnymi subiektywnymi odcieniami, wywodząca się ze smutku z powodu popełnienia niewłaściwego czynu oraz złości i gniewu skierowanego wobec siebie za to zachowanie. Dominującą emocją jest jednak złość, a nie smutek, ponieważ wierzymy, że możemy jeszcze coś zrobić, aby naprawić sytuację. Poczucie winy wiąże się z żalem i cierpieniem z powodu szkody, jaką wyrządziło nasze zachowanie, lub ryzyka, na jakie naraziliśmy kogoś swoimi działaniami, mimo że nie było to konieczne. Jest to forma przyjęcia odpowiedzialności, ponieważ bez niej poczucie winy nie występuje, a radzenie sobie z nim polega na podejmowaniu działań mających na celu naprawienie wyrządzonej szkody oraz na postanowieniu, by nie dopuścić do podobnej sytuacji w przyszłości. Jeśli jednak naprawienie szkody nie jest możliwe, na przykład gdy osoba, którą skrzywdziliśmy, już nie żyje, uczucia stają się bardziej ponure i mogą być wyjątkowo nieprzyjemne. Z kolei, gdy uda nam się naprawić wyrządzone krzywdy, poczucie winy zazwyczaj zanika.
Komunikacja emocjonalna często wyraża się poprzez niespokojne ruchy całego ciała, wynikające z potrzeby i niecierpliwości, by naprawić swoje czyny. Na twarzy pojawiają się jednocześnie oznaki smutku i złości, a napięcie koncentruje się na czole i w okolicach ust.
Poczucie winy wiąże się z naruszeniem zinternalizowanych wartości moralnych i etycznych, przyswojonych już od dzieciństwa, chociaż może pojawić się w każdym wieku. Dotyczy również zachowań, które dana osoba w danym momencie uważa za negatywne. Na przykład osoba, która otrzymała bardzo rygorystyczne wychowanie seksualne, może po latach odczuwać winę z powodu swoich zachowań seksualnych.
Wagner (2012), wraz z innymi badaczami, przeprowadził badanie mające na celu odróżnienie poczucia winy od wyrzutów sumienia, ponieważ poczucie winy jest silnie związane z krzywdą interpersonalną, ale nie osobistą, podczas gdy ta różnica społeczna nie występuje w przypadku wyrzutów sumienia. W ramach badania uczestnikom zaproponowano jednoczesną grę w dwie loterie: jedną w warunkach intrapersonalnych, czyli z własnymi pieniędzmi, a drugą w warunkach interpersonalnych, czyli z pieniędzmi należącymi do kogoś innego. Na ekranie komputera wyświetlano kwoty pieniędzy, które można było wygrać lub stracić w każdej loterii, oraz odpowiednie prawdopodobieństwa wygranej i przegranej. Po dokonaniu zakładów każdy losowo brał udział w wybranej loterii, a wygrana lub przegrana suma była dodawana lub odejmowana z funduszu ogólnego. Aby zmaksymalizować prawdopodobieństwo i siłę poczucia winy, „druga osoba” była reprezentowana przez dziewczynkę, Anastazję, która potrzebowała kosztownego leczenia medycznego, na które lokalna organizacja zbierała datki. Wynik każdej gry przypisywano uczestnikowi (warunek „własny”) lub Anastazji (warunek „drugi”), a wygrane i przegrane były niezależnie rozliczane w obu warunkach. Na końcu gry zapytano uczestników, jakie emocje odczuwali w związku z wynikiem (wygraną lub przegraną).
Badanie wykazało, że poczucie winy pojawiało się znacznie intensywniej, gdy uczestnicy czuli się odpowiedzialni za szkodę interpersonalną, czyli gdy stracili pieniądze Anastazji, niż w przypadku szkody osobistej, czyli utraty własnych pieniędzy. W tym drugim przypadku nie odczuwali ani wyrzutów sumienia, ani innych emocji, takich jak rozczarowanie czy złość.
Warto pamiętać, że jedną z funkcji poczucia winy jest skłonienie nas do ponownego rozważenia naszych przyszłych działań i ogólnej poprawy naszego zachowania społecznego.
Czytaj też: Jak uwolnić się od poczucia winy? Pytamy Wojciecha Eichelbergera
Wstyd również jest emocją o negatywnym tonie hedonicznym, która pojawia się, gdy mamy negatywną ocenę całego siebie, a nie tylko konkretnego zachowania, jak w przypadku poczucia winy. Jest to emocja złożona, wynikająca ze smutku z powodu naszego postępowania oraz z lęku przed jego powtórzeniem, ponieważ jesteśmy przekonani, że nie jesteśmy w stanie zmienić samych siebie.
Subiektywne uczucia wywołane wstydem są niezwykle nieprzyjemne, do tego stopnia, że przerywają wszelkie wykonywane czynności. Powodują one, wraz z pewnym zamgleniem umysłu, pragnienie „zniknięcia”, schowania głowy w ramionach, bycia niewidocznym. Są to tak negatywne uczucia, że czasem prowadzą do destrukcyjnych myśli, takich jak przekonanie o własnej niekompetencji, niższości czy słabości charakteru. Zachowanie wynikające ze wstydu często wiąże się z chęcią ucieczki, ukrycia się, zniknięcia („chciałbym, żeby ziemia mnie pochłonęła”) i towarzyszy temu trudność w mówieniu, jakby język stał się ciężki jak z marmuru. Czasami prowadzi także do prób ukrycia lub zatuszowania stanu emocjonalnego w nadziei, że zdarzenie przejdzie niezauważone, lub minimalizowania jego wagi, jednocześnie dystansując się od niego.
Charakterystycznym wyrazem mimicznym wstydu jest zaczerwienienie twarzy, zwłaszcza policzków, które pojawia się u wielu osób doświadczających tej emocji. Przyjmowana jest również specyficzna postawa — ciało się kurczy, głowa opada, a wzrok staje się niepewny, jakby osoba chciała zniknąć z pola widzenia innych. Wstyd ma większą intensywność niż poczucie winy i wywołuje sztywność mięśni oraz wazodylatację, odpowiedzialną za zaczerwienienie policzków.
Jego funkcja społeczna polega na karaniu zachowań niezgodnych z normami. W rezultacie osoba odczuwająca wstyd uświadamia sobie, że naruszyła wartości grupy, do której należy. Wstyd jest emocją, która kieruje zachowaniem, wpływa na nasze uczucia wobec siebie oraz kształtuje tożsamość, poczucie akceptacji i integracji społecznej.
Duma to emocja o pozytywnym tonie hedonicznym, która pojawia się w wyniku pozytywnej oceny samego siebie w odniesieniu do godnego uznania zachowania lub działania. Jest to emocja złożona, ponieważ łączy w sobie radość z osiągnięcia oraz wstręt wobec tych, którzy nie postąpili równie godnie, co wywołuje poczucie wyższości względem nich.
Uczucie dumy jest zbliżone do radości: to satysfakcja i poczucie dobrostanu z powodu tego, co się osiągnęło. Duma „więzi” osobę w jej własnych dokonaniach i wzmacnia intencję powtórzenia tych działań. W ten sposób emocja ta prowadzi do powtarzania cnotliwych działań, które przyniosły tak satysfakcjonujący wynik.
Badania sugerują, że wyraz twarzy wyrażający dumę jest najlepiej rozpoznawalny spośród wszystkich emocji samoświadomych. J. Tracy i R. Robins (2004) w trzech badaniach przedstawili zdjęcia osób w pozach wyrażających różne emocje, w tym dumę. Uczestników poproszono o zidentyfikowanie obrazów związanych z określonymi emocjami, a dumę rozpoznano z wysoką dokładnością. Według tych badaczy wyraz dumy to specyficzna forma komunikacji niewerbalnej, dzięki której ludzie mogą przekazywać innym swoje sukcesy i budować szacunek wobec własnej osoby.
Jeśli chodzi o wyraz fizyczny, duma skłania do cofania ramion, wypinania klatki piersiowej i przyjmowania wyprostowanej postawy z szeroko rozłożonymi rękami, trzymanymi na biodrach lub skrzyżowanymi na piersiach, niczym paw rozpościerający ogon. Strefy, w których koncentruje się aktywacja fizjologiczna, to, jak w przypadku wszystkich emocji samoświadomych, mózg i serce.
Duma pełni silną funkcję motywacyjną w każdym aspekcie życia, zwłaszcza w kontekście społecznym. Wiąże się z wysoką samooceną, wzmacnia pozytywne zachowania i sprzyja dążeniu do coraz bardziej ambitnych i satysfakcjonujących celów, wspierając rozwój osobisty oraz dobrostan psychiczny.
Arogancja to emocja o pozytywnym tonie hedonicznym, która pojawia się w wyniku ogólnej, pozytywnej samooceny. Jest to wyolbrzymiona forma dumy, niekoniecznie związana z konkretnym sukcesem, lecz odnosząca się do całej osoby. To również emocja złożona, łącząca radość i wstręt, jednak w przeciwieństwie do dumy, w arogancji dominującą emocją jest wstręt.
Subiektywne doświadczenie wynikające z arogancji jest bardzo pozytywne i wzmacniające, przekładając się na poczucie satysfakcji i dobrostanu. Ze względu na tak przyjemny stan, osoba dąży do jego powtórzenia, podobnie jak w przypadku dumy, lecz w tym przypadku uczucie to nie wiąże się z konkretnym działaniem, lecz z ogólną samooceną. Te stany mają pewien uspokajający efekt, a jednocześnie mogą być bardzo aktywne. Skutkiem tego jest to, że osoba stale dąży do odtwarzania sytuacji, które wywołały tę emocję, niezależnie od tego, czy jej zachowania były odpowiednie lub wartościowe dla innych, co może prowadzić do konfliktów i wywoływać reakcje odrzucenia.
Fizycznym wyrazem arogancji jest wyniosła, pełna pychy postawa, która w pewnych okolicznościach może być prowokacyjna. Twarz wyraża raczej wstręt lub pogardę niż radość, choć emocja ta również zawiera element radości.
Możliwą funkcją arogancji, jeśli w ogóle można ją przypisać, jest dążenie do podporządkowania innych, dominowania siłą, groźbą lub zastraszaniem, co wiąże się z poczuciem wyższości i władzy. Kiedy to uczucie jest podzielane przez grupę, może prowadzić do sytuacji konfliktowych.
Mimo że każda emocja ma swoje cechy szczególne, wszystkie wykazują znaczną zależność od kontekstu społecznego, zarówno w odniesieniu do sytuacji, które je wywołują, jak i sposobów ich wyrażania.
Nie wszystkie mają jednakowy potencjał adaptacyjny. Emocje obejmujące globalną ocenę osoby, takie jak wstyd czy arogancja, są mniej podatne na zmiany okoliczności, co ogranicza ich zdolności adaptacyjne. Z kolei te, które dotyczą częściowej oceny konkretnego działania, jak poczucie winy i duma, pełnią funkcję regulacyjną dla działań osoby i lepiej dostosowują się do zmieniających się warunków. Wszystkie te emocje wiążą się z intensywnymi subiektywnymi odczuciami, które motywują do działań polegających na zbliżeniu lub oddaleniu. Jak każda emocja, mogą wywoływać różne reakcje u różnych osób — na przykład możemy odczuwać dumę z powodu sportowca z naszego kraju, który zdobywa złoty medal, nawet jeśli on sam nie jest zadowolony ze swojego wyniku, bo liczył na więcej.
Więcej o emocjach dowiesz się z szóstej części książkowej kolekcji „Psychologia - klucze do lepszego życia”.
Kolekcja dostępna będzie w sprzedaży kioskowej oraz w ramach specjalnej oferty zniżkowej w prenumeracie. Od 4 marca do kupienia w punktach sprzedaży prasy wraz z magazynem Zwierciadło a od 11 marca z magazynem SENS.