Co jest najskuteczniejszym sposobem uczenia się? Legendarne kij i marchewka? Przez wiele lat w psychologii dominowała rzeczywiście teoria behawiorystów, że to właśnie system nagród i kar jest najlepszą metodą uczenia się. Jednak, jak przytacza w swojej książce „Psychologia. Przewodnik dla lubiących rozkminiać bez bólu” Paul Kleinman, w 1977 roku pojawiła się inna koncepcja – teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury, która dowodzi, że – w przeciwieństwie do tego, co mówili behawioryści – nie każdym zachowaniem sterują nagrody czy wzmocnienia. Bandura przedstawiał alternatywną i nieco bardziej zniuansowaną wizję presji społecznych, które przyczyniają się do wyuczonych zachowań – to nowocześniejsze podejście wciąż cieszy się uznaniem.
Albert Bandura twierdzi, że zachowań możemy się uczyć przez obserwację, a niekoniecznie wyłącznie na skutek nagród lub wzmocnień. Przyswajamy sobie zachowania na podstawie tego, jak zachowują się ludzie wokół nas. W naszym otoczeniu są modele, które można obserwować – rodzice, rówieśnicy, nauczyciele czy postaci z serialu. Modele te dostarczają wzorców męskich i kobiecych zachowań, które obserwujemy i zapamiętujemy, a następnie naśladujemy czy kopiujemy. Chętniej naśladujemy zachowania osób, do których czujemy się podobni, co często oznacza osobę tej samej płci. W teorii społecznego uczenia się Bandury można wyróżnić trzy główne koncepcje:
- Człowiek może nauczyć się zachowania poprzez obserwację: może to być żywy model (rzeczywista osoba zachowująca się w dany sposób), model słowny (wyjaśnienie lub opis danego zachowania) lub model symboliczny (zachowania przedstawione w książkach, telewizji i filmie).
- Ważnym aspektem nauki jest stan psychiczny: wzmocnienie środowiskowe jest jednym z aspektów uczenia się zachowań, ale nie jedynym. Satysfakcja, duma i poczucie spełnienia to przykłady zdefiniowanego przez Bandurę wzmocnienia wewnętrznego. Innymi słowy: nasze własne myśli mogą odgrywać ważną rolę w uczeniu się zachowań.
- Nauka nie oznacza, że zachowanie musi ulec zmianie: behawioryści uważali, że nauka zachowań prowadzi do trwałej zmiany w zachowaniu jednostki, ale Bandura dowodzi, że dzięki nauce przez obserwację podmiot może przyswajać nowe informacje bez konieczności demonstrowania danego zachowania. I odwrotnie – obserwacja danego zachowania nie oznacza, że podmiot się go nauczy.
Skuteczność społecznego uczenia się wymaga spełnienia pewnych wymagań:
- Uwaga: aby się uczyć, trzeba się koncentrować. Wszystkie czynniki obniżające koncentrację mają negatywny wpływ na naukę przez obserwację.
- Zapamiętywanie: trzeba być w stanie przechowywać informacje, a następnie w późniejszym czasie wydobyć je i wykorzystać.
- Odtworzenie: po zwróceniu uwagi i zapamiętaniu informacji należy wykonać zaobserwowane zachowanie. Praktyka może prowadzić do jego poprawy.
- Motywacja: ostatnią częścią skutecznej nauki zaobserwowanego zachowania jest motywacja do jego naśladowania. To właśnie tutaj do gry wchodzą wzmocnienie i kara. Jeżeli obserwowane zachowanie jest wzmacniane, to możemy chcieć powtórzyć daną reakcję, a jeżeli jest karane, będziemy zmotywowani, by się tak nie zachowywać.
Albert Bandura jest twórcą słynnego eksperymentu z lalką Bobo. Badanie miało na celu dowieść, że dzieci obserwują i naśladują zachowania ludzi ze swojego otoczenia. W eksperymencie udział wzięło trzydziestu sześciu chłopców i trzydzieści sześć dziewczynek w wieku od trzech do sześciu lat. Grupę kontrolną stanowiła podgrupa dwunastu chłopców i dwunastu dziewczynek. Modele zachowań w eksperymencie prezentowali dorosły mężczyzna i dorosła kobieta. Grupa dwunastu chłopców i dwunastu dziewczynek patrzyła, jak mężczyzna lub kobieta agresywnie odnoszą się do zabawki zwanej „lalką Bobo” – uderzając ją młotkiem i rzucając nią o ziemię, krzycząc przy tym: „Bach, bum!” czy „Walnąć go w nos!”. Druga grupa dwunastu chłopców i dwunastu dziewczynek obserwowała zachowanie modela, który nie był agresywny wobec lalki Bobo. Grupa kontrolna nie miała styczności z żadnym modelem zachowania.
W efekcie eksperymentu autor stwierdził, że dzieci, które obserwowały agresywnych modeli, na ogół imitowały znacznie więcej reakcji w stosunku do lalki Bobo niż dzieci z grupy kontrolnej czy dzieci z grupy, która obserwowała nieagresywne postaci modeli. Stwierdził on również, że dziewczynki, które obserwowały agresywny model, kopiowały więcej agresywnych reakcji werbalnych, gdy modelem była kobieta, a więcej agresywnych reakcji fizycznych, gdy modelem był mężczyzna. Chłopcy częściej niż dziewczęta naśladowali akty agresji fizycznej, a także częściej niż one naśladowali model tej samej płci.
Albert Bandura wykazał, że dzieci uczą się zachowań społecznych – w tym przypadku agresji – poprzez obserwację cudzego zachowania. Eksperyment pozwolił mu też obalić kluczową koncepcję behawioryzmu, zgodnie z którą wszystkie zachowania są wynikiem nagród i wzmocnień.
Więcej w książce: „Psychologia. Przewodnik dla lubiących rozkminiać bez bólu”