Jak to możliwe, że niska nagroda za wykonywanie nudnej pracy może skutkować nieprawdopodobną motywacją? Dlaczego im okropniejszy rytuał inicjacyjny do danej grupy, tym bardziej ją później doceniamy? Skąd w osobach krzywdzących innych okrucieństwo do dodatkowego obwiniania swoich ofiar? Niektóre ludzkie zachowania wydają się dziwne i nielogiczne, a tymczasem uzasadnienie jest jedno – dysonans poznawczy. Co to jest? Przeczytaj nasz artykuł.
Dysonans poznawczy to zjawisko psychologiczne, które występuje, gdy nasze zachowania, myśli i postawy są w konflikcie, co powoduje znaczne napięcie i dyskomfort. Aby złagodzić to napięcie, często zmieniamy nasze poglądy, przekonania lub działania. Nasze ego, które dąży do zachowania spójności i unikania samokrytyki, nie jest w stanie zaakceptować własnych niedoskonałości. Dlatego dostosowujemy nasze postrzeganie świata do bieżących doświadczeń i uczuć.
Przykład dysonansu poznawczego: Palenie papierosów
Typowym przykładem dysonansu poznawczego jest sytuacja związana z paleniem papierosów. Większość ludzi zdaje sobie sprawę, jak szkodliwe są papierosy, a mimo to wielu z nich nadal pali, świadomie ignorując te negatywne konsekwencje.
Sprzeczność między wiedzą a zachowaniem: Wiedza o szkodliwości tytoniu jest w sprzeczności z pragnieniem zapalenia papierosa, co wywołuje dyskomfort i napięcie.
Mechanizmy redukcji dysonansu:
Racjonalizacja: Palacze mogą mówić sobie, że palą tylko okazjonalnie, co minimalizuje poczucie winy.
Wybór jakościowego tytoniu: Niektórzy palacze wybierają "lepszy" tytoń, wierząc, że jest mniej szkodliwy.
Historie długowiecznych palaczy: Przywoływanie przypadków palaczy, którzy dożyli starości w zdrowiu, co daje złudne poczucie bezpieczeństwa.
Mity zdrowotne: Opowieści o nurkach, którzy dzięki paleniu zwiększają pojemność płuc, są przykładem irracjonalnych przekonań, które pomagają zredukować dysonans.
Proces powstawania i redukcji dysonansu poznawczego
Sprzeczność między elementami poznawczymi: Dysonans poznawczy pojawia się, gdy istnieje sprzeczność między różnymi elementami poznawczymi, takimi jak przekonania, postawy i działania.
Doświadczanie dyskomfortu: Ta sprzeczność prowadzi do psychicznego dyskomfortu, który motywuje jednostkę do jego redukcji.
Strategie redukcji dysonansu:
Zmiana przekonań: Zmiana dotychczasowych przekonań, aby były zgodne z aktualnymi działaniami.
Zmiana zachowań: Dostosowanie zachowań do istniejących przekonań, aby wyeliminować sprzeczność.
Minimalizacja znaczenia: Umniejszanie znaczenia sprzecznych informacji lub ignorowanie ich.
Dodanie nowych przekonań: Wprowadzenie nowych przekonań, które uzasadniają sprzeczne działania.
Przykłady codziennego dysonansu poznawczego
Dieta: Osoba na diecie, która zjada deser, może usprawiedliwiać swoje działanie, mówiąc, że to jednorazowe odstępstwo.
Zakupy: Kupujący drogi przedmiot może racjonalizować zakup, myśląc, że to inwestycja w jakość.
Praca: Pracownik, który nie zgadza się z polityką firmy, może przekonywać się, że ma inne korzyści z pracy, które to rekompensują.
Dysonans poznawczy jest wszechobecnym zjawiskiem w życiu codziennym. Zrozumienie tego mechanizmu może pomóc w lepszym radzeniu sobie z napięciem psychicznym oraz w podejmowaniu bardziej świadomych i spójnych decyzji. Dzięki aktywnej redukcji dysonansu, poprzez zmianę przekonań, zachowań lub ich racjonalizację, można poprawić jakość życia i zdrowie psychiczne.
Twórcą teorii dysonansu poznawczego był Leon Festinger, amerykański psycholog społeczny. Zainspirowało go trzęsienie ziemi w Indiach, a konkretnie zachowanie osób, które go doświadczyły. Wśród tych, którzy znaleźli się w epicentrum, mówiło się przede wszystkim o rychłej pomocy rządowej. Wsród osób mieszkających na peryferiach, które doświadczyły jedynie łagodnych wstrząsów, popularne było myślenie o kolejnych, jeszcze gorszych wstrząsach. Skąd te różnice? Festinger doszedł do wniosku, że osoby, które czuły lęk w związku z niegroźną sytuacją, musiały go jakoś uzasadnić. Ci, którzy doświadczyli sytuacji granicznej, nie potrzebowali uzasadnienia. Postanowił sprawdzić, czy ma rację. Najpierw nad swoją teorią pracował w laboratorium, jednak wkrótce dostał szansę, by sprawdzić ją w prawdziwym życiu.
Któregoś dnia Leon Festinger natrafił w gazecie na intrygującą wzmiankę o pewnej sekcie. Gospodyni domowa, której poźniej nadał pseudonim Mrs Marian Keech, dostała przekaz od kosmitów o powodzi, która nawiedzi Ziemię, by doprowadzić do końca świata. Zgromadziła wokół siebie sporą grupę wiernych, którym obiecała ewakuację wysłanym po nich statkiem kosmicznym. Mrs Keech podała konkretną datę – 21 grudnia 1954 roku, a członkowie sekty zaczęli się przygotowywać do zakończenia czasu na Ziemi. Rozdawali majątki, zrywali kontakty z rodziną, rzucali kariery. Leon Festinger wszedł w grupę i obserwował jej działania. W poprzedzający 21 grudnia wieczór członkowie sekty zgromadzili się na wzgórzu w niespokojnym oczekiwaniu na statek. Ich entuzjazm osłabł, gdy wybiła północ, a statek się nie pojawił. Czekali, lecz z godziny na godzinę zaczęło do nich docierać, że zostali oszukani. Atmosfera stawała się coraz bardziej posępna. Aż do godziny czwartej, gdy Marian Keech dostała przekaz, że Ziemia została uratowana dzięki wytrwałym modlitwom sekty.
Co nastąpiło potem? Owszem, część osób nie była w stanie wierzyć dłużej proroctwom Mrs Keech i wróciła do swojego porzuconego życia. Jednak spora część osób uwierzyła jej jeszcze bardziej! Z jeszcze większą gorliwością zaczęli nawracać innych, jeszcze silniej przekonani o swojej roli w uratowaniu świata przed powodzią i słuszności drogi, którą obrali.
Na podstawie tej historii Festinger był w stanie przedstawić światu teorię dysonansu poznawczego. Członkowie sekty przeżywali silne, sprzeczne uczucia związane z tym, że poświęcili całe swoje dotychczasowe życie na rzecz przekonań, które okazały się nieprawdziwe. Musieli więc jakoś to sobie wewnętrznie uzasadnić. Zaczynali więc wierzyć jeszcze bardziej, racjonalizując przed samymi sobą swój nieoczywisty wybór.
Teoria dysonansu poznawczego tłumaczy ludzkie zachowania, które na logikę powinny być zupełnie odwrotne. W teorii Festingera kryje się wiele paradoksów. Okazuje się, że wysoka nagroda za coś, co kochamy robić, sprawia, że tracimy zainteresowanie tą czynnością. Sroga kara z kolei podnosi atrakcyjność tego, co zakazane – skuteczniejsza jest łagodna. Osoby, którym płaci się mało za kłamanie, wierzą w swoje kłamstwa bardziej niż ci, którym zapłacono dużo. Jeśli zaś nielubiana przez nas osoba poprosi nas o wykonanie nielubianej czynności i się na to zgodzimy, w efekcie polubimy tę czynność!
W tym momencie pojawia się pytanie – jak to wszystko jest możliwe? Odpowiedzią jest dysonans poznawczy, który silnie czujemy podczas wykonywania danej czynności i ogromna potrzeba jego zniwelowania. Jeśli kogoś nie znosimy i mimo to godzimy się zrobić coś nieprzyjemnego na jego prośbę, nasz wewnętrzny dyskomfort jest tak duży, że sami siebie przekonujemy, że tak naprawdę uwielbiamy daną czynność. I analogicznie w każdym z opisanych przypadków.
Czytaj także: Pech w życiu – jak go odgonić? Co sprawia, że mamy więcej szczęścia?
Tak naprawdę dysonans poznawczy może być rozwojowy – pozwala weryfikować poglądy, aktualizować spojrzenie na świat. Doświadczają go np. osoby przeżywające kryzys w związku z nieprawidłowościami w kościele katolickim. Dla jednych jest to powód do apostazji, inni jeszcze silniej angażują się w wiarę. Obydwie grupy nie rozumieją wyborów grupy przeciwnej, a tak naprawdę kieruje nimi ten sam mechanizm. Dysonans poznawczy każe im zniwelować napięcie, które towarzyszy sprzecznościom pomiędzy głoszonymi zasadami a zachowaniami przedstawicieli Kościoła.
Dysonans poznawczy może pojawiać się u uczniów, którzy muszą się uczyć, a jednocześnie piekielnie się przy tym nudzą. Zniwelowanie dyskomfortu może u nich prowadzić do przekonania samych siebie, że w dzisiejszym świecie wykształcenie nie jest ważne.
Zjawisko dysonansu poznawczego ma też związek z tym, że bardziej doceniamy cel, im trudniej nam go osiągnąć. To wytłumaczenie dla wszelkich rytuałów inicjacyjnych, w tym fali w wojsku. Jeśli wiele poświęcimy dla celu, który nie był tego wart, poczujemy nieznośny dysonans. Docenienie celu pozwoli nam go zniwelować.
Dysonansu poznawczego możesz także doświadczać w nielubianej pracy. Wiadomo, pracować trzeba. Ale choć wydawałoby się, że wysoka pensja za nielubianą pracę będzie najlepszą motywacją, by ją polubić, wcale tak nie jest! Jak to możliwe? Jeśli jesteś słabo opłacany, musisz znaleźć w sobie wewnętrzne wytłumaczenie, dla którego podejmujesz się nielubianego zadania. Zaczynasz więc je lubić!
Dysonans poznawczy jako zjawisko był poddawany licznym eksperymentom. Naukowcy zbadali np., jaki wpływ ma nagroda na naszą motywację w przypadku nieciekawego zdania, a także kłamstwa. Grupie osób kazano przez godzinę kręcić drewnianą gałką. Część dostała za to wynagrodzenie w postaci jednego dolara, drugiej części zapłacono aż dwadzieścia dolarów. Następnie osoby, na prośbę zawiadującego eksperymentem eksperymentatora, miały przekonać kolejnych ochotników do podjęcia się zadania, oszukując, że jest ono fascynujące. Wszystkie to zrobiły – z poczuciem, że robią to w wyniku wolnej woli i uprzejmości wobec eksperymentatora, a nie nacisku.
Następnie zbadano poziom zadowolenia z wykonywanej czynności. Osoby, które kłamały, oceniły kręcenie gałką dużo wyżej niż te z grupy kontrolnej, które tylko wykonały czynność. Dodatkowo, choć wydawałoby się, że im wyższa zapłata, tym większa satysfakcja, było dokładnie na odwrót. To osoby, którym zapłacono dolara oceniły kręcenie gałką jako najbardziej zajmujące!
Dlaczego? Odpowiedzią jest właśnie teoria dysonansu poznawczego. Gdy okłamujemy drugą osobę, że kręcenie drewnianą gałką okaże się najbardziej zajmującą czynnością, jakiej doświadczy w życiu, przeżywamy dysonans. Okłamaliśmy ją, a tymczasem nasze ego lubi widzieć nas samych jako osoby nieskazitelne, dobre i uczciwe. Jeżeli za kłamstwo dostajemy sowite wynagrodzenie, jesteśmy sobie w stanie to wytłumaczyć. Przecież każdy by tak zrobił na naszym miejscu. Jeśli jednak zapłacono nam mało, nie mamy wystarczającego usprawiedliwienia dla swojego zachowania. Ego podsuwa więc nam wizję, że wcale nie skłamaliśmy – kręcenie drewnianą gałką to niesamowita frajda!
Jaki jest z tego wniosek na codzienne życie? Jeśli chcesz kogoś do czegoś przekonać, lepiej motywuj tę osobę nie za dużymi nagrodami. Zbyt duże sprawią, że straci motywację wewnętrzną, zaś sama motywacja zewnętrzna może się okazać niewystarczająca.
Czytaj także: Afirmacje na dobry dzień – 10 przykładów porannych mantr
Podobnie zaskakujące wyniki przynosi badanie dotyczące kar. Czy surowe są skuteczniejsze niż łagodne? Niekoniecznie. Grupie dzieci w przedszkolu zakazano zabawy wyjątkowo atrakcyjną zabawką. Części z nich powiedziano, że czeka ich za to łagodna kara. Drugiej – że naprawdę surowa. Dzieci z kompletnie straciły nią zainteresowanie. Tym, którym za sięgnięcie po nią groziło coś naprawdę poważnego, zabawka jawiła się szalenie atrakcyjnie, wręcz jeszcze bardziej niż wcześniej.
Jaki mechanizm tu zadziałał? Dzieci z grupy ryzyka surowej kary miały wystarczającą motywację zewnętrzną i nie musiały umniejszać wartości zabawki, żeby zniwelować dysonans. Surowa kara nie zapobiegła temu, by przestały traktować zabawkę jako obiekt westchnień. To odkrycie ma szczególne znaczenie w kontekście wychowania. Okazuje się bowiem, że surowe karanie to prosta droga by wzmocnić zachowania, które chcielibyśmy wyeliminować.
Czytaj także: Sarkazm czasem pomaga, a czasem szkodzi. Co się pod nim kryje?
Każdy człowiek jest zdolny zarówno do dobrych, jak i złych czynów. A jednak nie lubimy w ten sposób o sobie myśleć, czy może bardziej – nie lubi myśleć tak nasze ego. Badania nad dysonansem poznawczym zostały zainspirowane okrucieństwem, którego dopuściła się ludzkość podczas II wojny światowej. Dlaczego czynimy zło? Dlaczego nie przestajemy go czynić? W jednym z eksperymentów poproszono studentów o rażenie prądem drugiej osoby, w wyniku czego studenci zaczęli negatywnie oceniać swoje ofiary! Jak to możliwe? Dyskomfort spowodowany zadaniem bólu drugiej osobie był tak ogromny, że musieli go uzasadnić. Co więcej okazało się, że skłonność do potępiania ofiar naszego okrucieństwa i usprawiedliwiania samych siebie jest największa, gdy ofiary są bezbronne i w żaden sposób nie zasłużyły sobie na takie traktowanie... Im wyższą mamy samoocenę, tym bardziej będziemy się opierać przed skrzywdzeniem drugiej osoby. Gdy jednak to nastąpi, będziemy ją potępiać, by zracjonalizować swoje niecne postępowanie...
Źródła:
Wikipedia, hasło „dysonans poznawczy” https://pl.wikipedia.org/wiki/Dysonans_poznawczy [Dostęp: 20.09.2023]
Wikipedia, hasło „The Seekers” https://en.wikipedia.org/wiki/The_Seekers_(rapturists) [Dostęp: 21.09.2023]
Britannica, hasło „cognitive dissonance of Leon Festinger” https://www.britannica.com/biography/Leon-Festinger/Cognitive-dissonance [Dostęp: 20.09.2023]
„Dysonans poznawczy, czyli wewnętrzne sprzeczności” https://akademianauki.pl/dysonans-poznawczy-czyli-wewnetrzne-sprzecznosci/ [Dostęp: 20.09.2023]
Tomasz Krawczyk „Dysonans poznawczy, czyli o mechanizmie ratującym ego”, Nowe Standardy by Stainer Consulting: https://nowestandardy.pl/nauka/tomasz_krawczyk_dysonans_poznawczy.pdf [Dostęp: 20.09.2023]
Czym jest dysonans poznawczy?
Dysonans poznawczy to stan napięcia i dyskomfortu psychicznego, który pojawia się, gdy nasze myśli, przekonania i zachowania są w konflikcie. Aby złagodzić ten dyskomfort, często zmieniamy swoje poglądy, przekonania lub działania.
Jakie są przyczyny dysonansu poznawczego?
Dysonans poznawczy może wynikać z:
Konfliktu między przekonaniami a zachowaniem.
Nowych informacji, które kwestionują nasze dotychczasowe przekonania.
Niespójności między naszymi wartościami a podejmowanymi działaniami.
Decyzji, które nie są zgodne z naszymi wcześniejszymi oczekiwaniami.
Jakie są objawy dysonansu poznawczego?
Objawy dysonansu poznawczego obejmują:
Odczuwanie napięcia i dyskomfortu psychicznego.
Stres i lęk.
Skłonność do zmiany przekonań lub zachowań w celu zmniejszenia dysonansu.
Racjonalizacja działań, aby uzasadnić swoje postępowanie.
Jakie są przykłady dysonansu poznawczego?
Przykłady dysonansu poznawczego obejmują:
Palenie papierosów pomimo świadomości ich szkodliwości.
Zakup drogiego przedmiotu, a następnie dowiedzenie się o tańszej alternatywie.
Praca w firmie, której polityka jest sprzeczna z naszymi wartościami.
Jak redukować dysonans poznawczy?
Aby zredukować dysonans poznawczy, można:
Zmienić swoje zachowania, aby były zgodne z przekonaniami.
Zmienić przekonania, aby uzasadnić zachowanie.
Minimalizować znaczenie dysonansu poprzez racjonalizację.
Poszukiwać informacji potwierdzających nasze przekonania.
Dlaczego redukcja dysonansu poznawczego jest ważna?
Redukcja dysonansu poznawczego jest ważna, ponieważ pomaga zmniejszyć napięcie i dyskomfort psychiczny, co prowadzi do lepszego samopoczucia i zdrowia psychicznego. Pomaga również podejmować bardziej świadome i spójne decyzje.
Czy dysonans poznawczy zawsze prowadzi do zmiany przekonań?
Nie zawsze. Czasami jednostki mogą minimalizować znaczenie dysonansu lub racjonalizować swoje zachowanie, zamiast zmieniać przekonania. To zależy od siły dysonansu i indywidualnych strategii radzenia sobie.
Jak dysonans poznawczy wpływa na podejmowanie decyzji?
Dysonans poznawczy może prowadzić do unikania informacji sprzecznych z już podjętymi decyzjami oraz do preferowania informacji, które potwierdzają wybrane decyzje. Może również motywować do zmiany decyzji, aby zmniejszyć wewnętrzny dyskomfort.
Jakie mechanizmy obronne są stosowane w celu redukcji dysonansu poznawczego?
Mechanizmy obronne obejmują:
Racjonalizację: Tworzenie logicznych, ale niekoniecznie prawdziwych, wyjaśnień dla zachowania.
Denializm: Zaprzeczanie faktom, które powodują dysonans.
Poszukiwanie zgodnych informacji: Szukanie informacji potwierdzających obecne przekonania, a ignorowanie sprzecznych.
Jakie są długoterminowe efekty nieleczonego dysonansu poznawczego?
Długoterminowy dysonans poznawczy może prowadzić do chronicznego stresu, problemów zdrowotnych, obniżonej samooceny i problemów w relacjach. Może również prowadzić do stałych irracjonalnych przekonań i zachowań, które mogą negatywnie wpływać na jakość życia.