Dla wykrycia kłamstwa kluczowe są dwa obszary twarzy: oczy oraz usta. Ich specyficzne ułożenie pomaga w ustaleniu, czy osoba, z którą mamy do czynienia ma szczere intencje, czy może chce coś przed nami ukryć. Jaki wyraz twarzy jest oznaką kłamstwa?
Fragment książki Núrii Jar, „Komunikacja niewerbalna. Język poza słowami”, wyd. Emse.
Mikroekspresje to mimowolne, bardzo ulotne wyrazy trwające krócej niż sekundę, które informują nas o prawdziwości emocji. Większość ludzi potrafi udawać wyraz szczęścia, smutku lub złości, ale nikt nie jest w stanie zasymulować wyrazu zaskoczenia w czasie krótszym niż 100 milisekund, niezależnie od wysiłku. Ten ułamek czasu zdradza autentyczność emocji. Mikroekspresje jako pierwsi zdefiniowali Ernest Haggard i Kenneth Isaacs. Pod koniec lat 60-tych, analizując filmy z psychoterapii w zwolnionym tempie, odkryli, że klatki filmowe uchwyciły te krótkotrwałe wyrazy, które spontanicznie pojawiały się na twarzach pacjentów, a które mogły dostrzec w rzeczywistości jedynie najbardziej wytrenowane oczy. Badanie mikroekspresji wyznaczyło nowe horyzonty, otwierając możliwość wykrywania kłamstw. Temat, który jest gruntownie badany od lat 80-tych.
W ostatnich dekadach XX wieku badacze dostrzegli, że osoby symulujące odczuwają zakłopotanie, gdy próbują kontrolować mięśnie twarzy w celu ukrycia prawdziwej emocji. Nawet jeśli staramy się ukryć prawdziwą emocję, ta fałszywa zawsze ujawni się z większą siłą, mimo że trwa krócej i pojawia się oraz znika znacznie szybciej. W takim przypadku oczy są kluczowym elementem w rozpoznawaniu kłamców: kontakt wzrokowy, kierunek spojrzenia, ruch oczu, zmiany mięśni wokół nich, mruganie i rozszerzone źrenice zdradzają prawdę. Natomiast uśmiech pomaga ukryć prawdziwe myśli. Ponadto, możemy dostrzec fałszywość uśmiechu, jeśli pojawia się nagle lub ma subtelną asymetrię, która zwykle jest bardziej widoczna po lewej stronie twarzy, jeśli osoba jest praworęczna.
Inne elementy, które mogą przyczynić się do wykrycia kłamstwa, to asymetryczne ruchy twarzy lub brak zgodności między wyrazem twarzy a tonem głosu lub innymi częściami ciała. Gdy ktoś chce coś ukryć, poświęca znacznie więcej uwagi, by ukryć kłamstwo w obszarze twarzy i oczu, niż w innych częściach ciała, jak dłonie czy nogi.
Organizacje i specjaliści z zakresu bezpieczeństwa narodowego, wywiadu oraz systemu prawnego w krajach takich jak Stany Zjednoczone korzystają z programów opracowanych na podstawie informacji naukowych. Jednakże badacze ostrzegają przed ograniczeniami w wykrywaniu kłamstw, zwłaszcza jeśli chodzi o urządzenia takie jak poligrafy. Testy te opierają się na wykrywaniu określonych parametrów, takich jak ciśnienie krwi czy częstotliwość akcji serca i oddechu. Główną wadą tego rodzaju badań jest subiektywizm w interpretacji wyników. Zmiany nie zawsze są wynikiem ukrywania prawdy, a przy ukrywaniu prawdy nie zawsze występują zmiany w tych parametrach. W każdym razie metody te nigdy nie powinny być używane jako dowody przeciwko podejrzanym.
Jesteśmy w stanie rozpoznać uśmiech z odległości nawet 45 metrów. Ten fakt wystarczy, aby stwierdzić, że usta odgrywają kluczową rolę w wyrażaniu emocji na twarzy. Ich ekspresja przewyższa ekspresję nosa, policzków i podbródka. Pierwszym, który zaczął badać uśmiech, był Guillaume Duchenne, który pod koniec XIX wieku poświęcił się fizjologii uśmiechu, prowadząc przy tym nieco makabryczne eksperymenty. Duchenne wykorzystywał impulsy elektryczne do precyzyjnego stymulowania określonych mięśni, a wywołane w ten sposób wyrazy twarzy doprowadziły go do wniosku, że uśmiech radości tworzą nie tylko mięśnie ust, ale również mięśnie oczu.
Obecnie, tak zwany „uśmiech Duchenne’a” odnosi się do spontaniczności i szczerości wyrazu twarzy, który charakteryzuje się ruchem mięśni twarzy podnoszących kąciki ust i tworzeniem zmarszczek (kurzych łapek) wokół oczu. Ten uśmiech ma swoje źródło w układzie limbicznym, który jest zaangażowany w odpowiedź na bodźce emocjonalne i instynktowne. Istnieją również uśmiechy kontrolowane świadomie, które angażują inne obszary mózgu, takie jak kora motoryczna, i które nie powodują powstawania tych samych zmarszczek na twarzy, ponieważ angażują inne mięśnie. Przyczyną wywołania kontrolowanego uśmiechu jest na przykład chęć rozwiązania sytuacji konfliktowej lub nieprzyjemnej. W takich okolicznościach nasz rozmówca dostrzeże naszą intencję uspokojenia sytuacji za pomocą uśmiechu, nawet jeśli nie jest on spontaniczny.
Paul Ekman ogólnie wyróżnił trzy główne rodzaje uśmiechów. Pierwszy z nich to uśmiech szczery, który spontanicznie wyraża pozytywne emocje i może być wywołany różnymi bodźcami. Drugi to uśmiech fałszywy, który próbuje przekazać pozytywną emocję, której w rzeczywistości nie odczuwamy. Czasami fałszywy uśmiech może uchodzić za szczery, ale zdradza go asymetria oraz nagłe pojawienie się i zniknięcie. Ostatni to uśmiech niezręczny, czyli kurtuazyjny, który ma na celu radzenie sobie z nieprzyjemną sytuacją. Tego rodzaju uśmiech przekazuje pozytywny komunikat, ale można go wyraźnie odróżnić od naturalnego i spontanicznego uśmiechu, ponieważ jego celem nie jest wprowadzenie rozmówcy w błąd poprzez fałszywe przesłanie radości, lecz sugeruje, że osoba próbuje poradzić sobie z nieprzyjemną sytuacją. Zaciska wtedy usta i unosi brwi, by przekazać poczucie smutku. Na przykład, jeśli gość upuści szklany kieliszek, który się rozbije, prawdopodobnie na jego twarzy pojawi się niezręczny uśmiech, aby spróbować poradzić sobie z niekomfortową sytuacją. W smutnej sytuacji ten uśmiech może zastąpić płacz i szlochanie.
Następnie Paul Ekman bardziej szczegółowo opisał rodzaje uśmiechu, zdając sobie sprawę z zamieszania, jakie może powodować to pozornie proste wyrażenie. Według tego wybitnego specjalisty od mimiki, główne rodzaje uśmiechu to: szczery, stłumiony, fałszywy, szyderczy, pogardliwy, pełen lęku i smutny.
- Uśmiech szczery. Autentyczny i szczery wyraz twarzy, który charakteryzuje się spontanicznym ruchem mięśni twarzy unoszącym kąciki ust i tworzącym zmarszczki wokół oczu, zwane kurzymi łapkami.
- Uśmiech stłumiony. Zaciśnięte usta zmniejszają intensywność uśmiechu, w którym kąciki ust się rozciągają, a wokół oczu pojawiają się kurze łapki.
- Uśmiech fałszywy. Kłamliwy uśmiech, który maskuje inną emocję nieodpowiadającą radości. Celem jest przekazanie drugiej osobie nieprawdziwego poczucia dobrostanu.
- Uśmiech szyderczy. Usta unoszą się wyraźnie, tworząc uśmiech znany jako „Chaplin” na cześć aktora kina niemego. To jakby uśmiechać się z satysfakcją.
- Uśmiech pogardliwy. Uśmiech obojętności, w którym mięsień otaczający usta kurczy się i unosi policzki, czasem pojawiają się dołeczki.
- Uśmiech lękliwy. Mimo że jest to uśmiech, nie wyraża on żadnych pozytywnych emocji. Usta rozciągają się na twarzy w kierunku uszu.
Widzieliśmy, że emocje mają wpływ na nasze myśli i życie społeczne. Jest to szczególnie widoczne w przypadku uśmiechu. Eksperci stwierdzili, że uśmiech wpływa na reakcje emocjonalne naszego otoczenia i może zneutralizować negatywny stan emocjonalny. Ich zaleceniem jest uśmiechanie się, nawet jeśli nie mamy na to ochoty, ponieważ to poprawia nasze samopoczucie. Dzieci, które uśmiechają się średnio około 400 razy dziennie, doskonale stosują tę radę w praktyce. Natomiast, jeśli chodzi o dorosłych, jedna na trzy osoby uśmiecha się więcej niż dwadzieścia razy dziennie, podczas gdy 14% robi to mniej niż pięć razy w ciągu dnia. W rzeczywistości, niektórzy brytyjscy badacze obliczyli, że uśmiech może wywołać taką samą stymulację mózgu jak spożywanie dużych ilości czekolady, ale oczywiście bez ryzyka przybrania na wadze.
Więcej o komunikacji niewerbalnej dowiesz się z piątej części książkowej kolekcji „Psychologia - klucze do lepszego życia”.
Kolekcja dostępna będzie w sprzedaży kioskowej oraz w ramach specjalnej oferty zniżkowej w prenumeracie. Od 4 marca do kupienia w punktach sprzedaży prasy wraz z magazynem Zwierciadło a od 11 marca z magazynem SENS.