Egipska faraonka Kleopatra VII należała do najwybitniejszych postaci sceny politycznej starożytności. Fascynowała ludzi wszystkich epok: od antycznych historyków, takich jak Plutarch i Flawiusz, poprzez Szekspira, nowożytnych mistrzów malarstwa, aż po współczesnych filmowców. I choć królowa Egiptu w powszechnej świadomości słynęła z urody, tak naprawdę to nie wygląd zapewnił jej status wpływowej władczyni starożytnego świata. Poznajcie niesamowity życiorys Kleopatry oraz mało znane ciekawostki na temat jej wyglądu, głośnych romansów i zagadkowych okoliczności śmierci.
Kleopatra VII – jak wyglądała wielka egipska faraonka?
Kleopatra Wielka (ur. w 69 r. p.n.e. w Aleksandrii) była ostatnią królową hellenistycznego Egiptu i ostatnią regentką dynastii Ptolemeuszy, którzy sprawowali władzę w kraju faraonów od czasów Aleksandra Wielkiego. Grecka dynastia objęła egipski tron w IV w. p.n.e. i straciła go wraz z klęską Kleopatry i Antoniusza w bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. Zanim jednak nastąpił kres jej rządów, przyszła królowa Egiptu wykazała się nie lada sprytem, inteligencją i zmysłem politycznym, które utorowały jej drogę do władzy. W osiąganiu kolejnych szczebli politycznej kariery z pewnością pomogły jej rozległa wiedza i języki. Znała ich ponoć osiem. Była bardzo wyedukowana – studiowała historię, geografię, astronomię, matematykę, medycynę, interesowała się ekonomią i dyplomacją. Kleopatra miała przy tym wrodzony wdzięk i zmysłowość, dzięki którym z łatwością uwodziła najpotężniejszych mężczyzn swoich czasów: Cezara i Marka Antoniusza. Tak pisał o niej historyk Plutarch:
„Piękność jej sama w sobie nie była – jak podają – niezrównana i olśniewająca wzrok ludzki, ale zetknięcie się z nią miało coś zniewalającego. Jej postać, przy ujmującej łatwości w rozmowie i jednocześnie tchnąca z niej jakoś kultura obyczajów, wywoływały swoiste wrażenie”.
Elizabeth Taylor w filmie „Kleopatra” (1963) (Fot. Silver Screen Collection/Getty Images)
To jak było z tym wyglądem? Choć Kleopatra zyskała opinię uwodzicielki o oszałamiającej urodzie, dziś uważa się, że egipska władczyni do osiągania swoich celów częściej posługiwała się swoim przenikliwym umysłem i ujmującym sposobem bycia. Także bliskie jej epoce rzeźby i portrety, na przykład na monetach, przeczą teorii, jakoby była to kobieta o wyjątkowej fizjonomii. Ukazywana z profilu miała wydatny nos i podbródek, co było ponoć cechą rodzinną Ptolemeuszy. Podobny wizerunek faraonki przedstawiają jej marmurowe popiersia stworzone niedługo po jej śmierci. Wzrost Kleopatry szacuje się na 150–155 centymetrów, natomiast co do jej karnacji – wciąż nie ma wśród badaczy konsensusu. W teorii powinna być jasna lub oliwkowa, ponieważ władczyni z pochodzenia była Greczynką. Nie wiadomo jednak, kto był jej matką ani babką, stąd istnieje szansa, że mogła być ciemnoskóra.
Abstrahując jednak od urody legendarnej polityczki, nie ma raczej wątpliwości, że lubiła o siebie dbać. To jej przypisuje się kosmetyczne wskazówki zawarte w „Kosmetikonie”, dziele spisanym na papirusie i odnalezionym przez archeologów. W poradniku można odnaleźć informację między innymi o tym, że skóra Kleopatry miała być aksamitnie gładka i jędrna za sprawą regularnych kąpieli w oślim mleku. Aby zmiękczyć i nabłyszczyć włosy, nakładała na nie mieszankę olejków: lnianego, z mirry oraz z czystka. Na twarz lubiła aplikować maskę z miodu i winogron, oczy zaś, zgodnie z modą panującą w wśród egipskich elit, obrysowywała czarną jak węgiel kredką. W ten sposób, choć była pochodzenia greckiego, chciała zbliżyć się wyglądem do swoich poddanych.
Portret Kleopatry zbliżony do jej wizerunku na egipskich monetach (Fot. Getty Images)
Ostatecznie jednak to nie wygląd, lecz przede wszystkim urok osobisty połączone z wysokimi zaletami umysłu, ambicją, determinacją i bezwzględnością pomogły Kleopatrze dostać się na sam szczyt politycznej hierarchii. Jak wyglądały kolejne etapy jej drogi do pełni władzy – i walki o jej utrzymanie?
John William Waterhouse, „Kleopatra” (1888) (Fot. DeAgostini/Getty Images)
Ostatnia królowa Egiptu pochodziła z dynastii Ptolemeuszy – była córką Ptolemeusza XII Auletesa, który rządził pod protektoratem Rzymu, doprowadzając państwo na skraj politycznej i finansowej zapaści. Choć w żyłach Kleopatry płynęła królewska krew, początkowo nie mogła rządzić samodzielnie – po śmierci ojca, jako 17-latka, została współregentką Egiptu i zasiadła na tronie wraz ze swoim młodszym bratem Ptolemeuszem XIII. Zgodnie z egipską tradycją Kleopatra poślubiła swojego brata, co nie pomogło bynajmniej w konsolidacji rodzeństwa i poprawie sytuacji politycznej. Młoda kobieta pragnęła sprawować rządy samodzielnie i jedyną szansę na uwolnienie się spod wpływu Ptolemeusza XIII widziała w uzyskaniu poparcia rzymskiego władcy – Juliusza Cezara.
Jean-Leon Gerome, Kleopatra i Juliusz Cezar (1966) (Fot. Universal History Archive/Universal Images Group via Getty Images)
Kleopatra, chcąc zyskać przychylność legendarnego wodza, postanowiła wykorzystać wszystkie swoje atuty: spryt, odwagę i urok osobisty. Według popularnych przekazów do pałacu w Aleksandrii, gdzie Cezar przybył z wizytą, dostała się zawinięta w dywan. Dziś za bardziej wiarygodną uznaje się wersję Plutarcha, który tak pisał o pierwszym spotkaniu dwojga przyszłych kochanków:
„Kleopatra wzięła ze sobą jednego ze swych zaufanych ludzi, Apollodora z Sycylii, wsiadła z nim do łodzi i gdy się już ściemniło, podpłynęła na niej pod pałac królewski. Nie mogąc się inaczej ukryć, weszła do skórzanego worka na pościel, ułożyła się w nim wzdłuż, po czym Apollodor zasznurował worek rzemieniem i tak go poniósł wprost do Cezara”.
Cezar długo nie opierał się wdziękom przyszłej egipskiej władczyni i właściwie od razu zostali kochankami. W momencie wybuchu ich romansu Kleopatra miała 21 lat, a Cezar 54. Rzymianin oczywiście poparł dziewczynę w sporze z bratem i nakazał Ptolemeuszowi XIII rozpuszczenie armii oraz pogodzenie się z siostrą-żoną. Współregent Egiptu nie zamierzał jednak odpuścić i posłał wojska do walki z legionami Cezara, co zaowocowało wybuchem wojny aleksandryjskiej. Ostatecznie wojska egipskie zostały rozbite przez Rzymian, a Ptolemeusz XIII utonął w wodach Nilu podczas nieudanej próby ucieczki. Wsparcie Cezara dla Kleopatry okazało się skuteczne i mogła ona ponownie zasiąść na tronie Egiptu, tym razem z Ptolemeuszem XIV. Ten jednak, z racji bardzo młodego wieku, nie stanowił już dla niej żadnej konkurencji, więc dziewczyna Cezara zaczęła rządzić de facto samodzielnie. Po śmierci swojego rzymskiego protektora, aby utrzymać pełnię władzy, Kleopatra zabiła brata, zlecając jego otrucie. To pokazuje, że w dążeniu ku niezależności była w stanie odwołać się do najbrutalniejszych środków.
Będąc w związku z Cezarem, Kleopatra urodziła syna – Cezariona, którego wypływowy ojciec uznał za jednego ze swoich prawowitych spadkobierców. W wyobrażeniach królowej Egiptu Cezarion miał być następcą ojca i przyszłym władcą imperium. To, naturalnie, nie podobało się rzymskim elitom, które otwarcie gardziły kobietą, a wręcz nienawidziły jej – na co mogą wskazywać zapiski chociażby Cycerona. Choć Cezar miał u swego boku wiernych zwolenników, w tym Marka Antoniusza, ostatecznie padł ofiarą spisku i został zamordowany w gmachu senatu, dokładnie w idy marcowe 44 roku p.n.e.
Lawrence Alma-Tadema, „Spotkanie Antoniusza i Kleopatry” (1885) (Fot. Fine Art Images/Heritage Images/Getty Images)
Po śmierci Cezara Kleopatra, chcąc zabezpieczyć swoje wpływy, musiała szukać kolejnego protektora – tym razem został nim Marek Antoniusz. Ten odezwał się do kobiety pierwszy, szukając u niej poparcia w wewnętrznej walce ze zdrajcami Cezara. Wódz zaprosił królową do Tarsu. Po raz kolejny władczyni Egiptu postanowiła oczarować przyszłego kochanka, czyniąc z ich pierwszego spotkania prawdziwy spektakl. Według podań historyków Kleopatra miała przyodziać strój Afrodyty i przybyć do Turcji na spektakularnej złotej łodzi napędzanej przez srebrne wiosła i purpurowe żagle. W podróż zabrała świtę służących przebranych za Nereidy i Charyty oraz mężczyzn wcielających się w erosów. Jak można się domyślać, Antoniusz z marszu uległ charyzmatycznej królowej Egiptu i wkrótce ich związek stał się faktem.
Richard Burton i Elizabeth Taylor w filmie „Kleopatra” (1963) (Fot. Silver Screen Collection/Hulton Archive/Getty Images)
Wpływowi Rzymianie zyskali kolejne powody do tego, by jeszcze bardziej nienawidzić egipskiej faraonki. Antoniusz całkowicie stracił dla niej głowę. Choć w Rzymie zostawił żonę, Oktawię, przebywając w Aleksandrii, poślubił królową według tradycyjnego egipskiego obrządku. Wspólnie oddawali się ekscentrycznym zabawom i wystawnym ucztom, konkurując ze sobą, kto wystawi większe, bardziej okazałe przyjęcie. Mieli trwonić niebywałe ilości pieniędzy na zbytki i luksusy. W swoich obsesjach Kleopatra i Antoniusz wzajemnie się nakręcali się – oboje mieli wybujałe ambicje i pragnęli panować nad wielkim imperium helleńsko-rzymskim.
Ostatecznie kres ich planom położył Oktawian August, adoptowany syn Cezara, który pragnął przejąć po nim władzę. Pierwszego cesarza rzymskiego niepokoiło zachowanie Antoniusza i fakt, że wzmacnia on Egipt, a swoim dzieciom, których doczekał się z Kleopatrą, zapisał w testamencie prowincje rzymskie. Po tym, gdy Oktawian podburzył lud rzymski i przekonał senat do wojny z parą kochanków, doszło do ostatecznego starcia dwóch konkurujących stronnictw. W bitwie morskiej pod Akcjum Kleopatra, wraz z Antoniuszem, poniosła dotkliwą klęskę. Jej ukochany, nie mogąc znieść upokorzenia, popełnił samobójstwo. Jedenaście dni później na ten sam krok zdecydowała się królowa.
Guido Reni, „Śmierć Kleopatry” (1638) (Fot. Fine Art Images/Heritage Images via Getty Images)
Istnieją dwie teorie na temat śmierci Kleopatry – samobójstwo poprzez ugryzienie jadowitego węża oraz morderstwo, które miał zlecić Oktawian August. Większość badaczy przychyla się ku pierwszej wersji wydarzeń, opisanej u starożytnych historyków. Wyjątkiem jest niemiecki badacz Christoph Schaefer, który wysnuł teorię, że przyczyną śmierci królowej było wypicie mieszanki trucizn: tojadu, cykuty i opium (uważa on, że jad węża mógł nie zadziałać wystarczająco silnie).
Więcej informacji na ten temat mogłoby dostarczyć odkrycie grobu Kleopatry. Archeolodzy od wielu lat intensywnie szukają pochówku władczyni Egiptu, a kolejne ekspedycje przynoszą coraz ciekawsze odkrycia. W 2022 roku media donosiły, że znaleziono grobowiec Kleopatry, którym ma być świątynia Taposiris Magna ulokowana niedaleko Aleksandrii, poświęcona bogini Izydzie. W tym samym miejscu natknięto się na monety przedstawiające twarz Aleksandra Wielkiego, co mogłoby sugerować, że w świątyni leżą szczątki dynastii Ptolemeuszy. Podczas tej samej ekspedycji archeologicznej odkryto także rzeźbę głowy królowej razem z 22 monetami z jej wizerunkiem. Co ciekawe, ukazany na niej portret Kleopatry wskazuje, że istotnie była ona piękna. Wbrew doniesieniom medialnym nie ma jednak stuprocentowej pewności, że pochówki, do których dotarli archeolodzy, są miejscem spoczynku legendarnej Greczynki – i nie wiadomo, czy jej zagadka jej tajemniczej śmierci kiedykolwiek doczeka się ostatecznego rozwiązania.