„Głos potwora” Agnieszki Smoczyńskiej to emocjonalny nokaut. Premiera spektaklu na Malcie w Poznaniu poruszyła widzów do łez

Na ten operowy spektakl z niecierpliwością w Poznaniu czekano, snując najróżniejsze domysły. Bo chociaż jeszcze przed prapremierą, która miała miejsce 27 czerwca (ósmego dnia trwania poznańskiej Malty) pojawiały się w mediach liczne zapowiedzi „Głosu potwora”, a także kilka wywiadów z pracującą nad spektaklem Agnieszką Smoczyńską, więcej było tu niewiadomych niż pewników. Zastanawiano się, jak jedna z najciekawszych polskich reżyserek filmowych („Córki dancingu”, „Fuga”, „Silent Twins”) podejdzie do tematu. Do jakiego stopnia zainspiruje się w swojej inscenizacji operowej pierwowzorem, czyli prawdziwymi losami Salomona Perela, żydowskiego chłopca, który w czasie II wojny światowej, udając volksdeutscha, ukrywał się w szeregach Hitlerjugend? I czy to, że „Głos potwora” jest hołdem dla dzieła Agnieszki Holland, słynnego, nakręconego w 1990 roku obrazu „Europa, Europa” – opowiadającego o losach Perela – oznacza, że opera będzie bezpośrednio nawiązywać do scen z tego filmu? A wreszcie, jak to możliwe, że w obsadzie jest tylko jeden solista, jak tak pełną zwrotów akcji historię zamknąć w inscenizacji, która z opisu wydaje się być monodramem?

Zanim o samym spektaklu, warto uściślić, że „Głos potwora” jest oczywiście dziełem nie tylko Smoczyńskiej. W przypadku oper zwykle jako pierwsze wymienia się nazwisko kompozytora – to Alek Nowak, znany festiwalowej publiczności z poprzednich edycji Malty, choćby z „Ja, Şeküre”: opery opartej na motywach głośnej powieści Orhana Pamuka „Nazywam się Czerwień”. Z kolei autorem libretta jest dramaturg Robert Bolesto, który współpracował z Agnieszką Smoczyńską nie raz, i nie tylko w kinie. Do dwóch innych osób, które nadały „Głosowi potwora” kształt i charakter, jeszcze nawiąże, tymczasem przyjrzyjmy się samemu tytułowi, tak różnemu od tytułu filmowego pierwowzoru. Oto pośrodku sceny rzeczywiście widzimy potwora. A właściwie to, co z niego zostało – krwawe fragmenty olbrzymiego cielska, trudno patrzeć na nie bez poczucia grozy. Zresztą na scenie pojawi się jeszcze kilka innych nie mniej przerażających eksponatów, wszystkie wystawione w muzeum: występujące tu postacie wyglądają jak muzealni pracownicy – magazynierzy, kuratorzy. I jak publiczność zwiedzająca wystawę upamiętniającą przerażający rozdział historii. W „Europie, Europie” Agnieszki Holland oglądaliśmy czasy Trzeciej Rzeszy i zagładę Żydów, z kolei w operowej inscenizacji mamy mityczne odniesienia: świat, gdzie armia Hadesu planuje, po czym konsekwentnie realizuje plan zagłady rodu Meduz. Boska nieśmiertelność nie ma tu znaczenia – jak w greckim micie, sposobem, żeby pozbawić Meduzę życia, jest odcięcie jej głowy. W jednej ze scen oglądamy więc deszcz odciętych meduzich głów. Całość spaja postać głównego bohatera, który ukrywa swoją prawdziwą tożsamość i trafia do bardzo przypominającej Hitlerjugend szkoły dla młodych Erynii, wiernych siłom Hadesu.
Mimo mitycznego anturażu, kilka momentów spektaklu zostało zaczerpniętych dosłownie z dialogów filmu Holland. No właśnie: dialogów. Jak na operowy monodram na scenie jest zdecydowanie za dużo osób. Kwestie wielu różnych postaci wykonuje chór (poza jedną arią w duecie). Są i tancerze. No i wreszcie główna postać – kontratenor Jan Jakub Monowid śpiewa urzekająco, już choćby dla samej barwy jego głosu warto wybrać się na „Głos potwora”.

Na koniec dodam jeszcze ciekawostkę, zakulisową scenkę podpatrzoną podczas prapremiery w Poznaniu, w holu tamtejszej Auli Auris. W tłumie oczekujących na rozpoczęcie spektaklu stały dwie dziewczyny. „Słuchaj”, zagadnęła w pewnym momencie jedna z nich, „Czy Smoczyńska to w końcu pseudonim czy prawdziwe nazwisko?”. I choć w pierwszym odruchu, zaskoczona, a jednocześnie śmiejąc się w duchu, miałam ochotę odpowiedzieć, że jednak nazwisko, w odruchu drugim doszłam do wniosku, że to pytanie jak najbardziej uzasadnione i genialne w swoim założeniu. Bo przecież smok – w zależności od punktu widzenia albo przerażający potwór, albo pełne godności tajemnicze stworzenie – jest doskonałym symbolem tego, co Agnieszkę Smoczyńską interesuje zarówno w kinie, jak i, sądząc po najnowszej operowej premierze, na scenie.

Swoją drogą, w „Głosie potwora” są elementy kina zupełnie dosłowne: na scenie pojawia się biały ekran, a na nim wyświetlany jest niemy film, coś w rodzaju kroniki filmowej, tyle że niezwykle mrocznej i w swoim mroku stylowej. Byłam absolutnie pewna, że autorką kroniki jest Agnieszka Smoczyńska, tak bardzo pasowało mi to do jej filmowej wyobraźni i wrażliwości, a jednak się myliłam – za wszystkimi projekcjami wizualnymi stoi młody artysta Natan Berkowicz, którego reżyserka zaprosiła do współpracy. Decyzja w punkt, bo ten filmowy element to jedna z najbardziej poruszających scen całego spektaklu.

„Głos potwora” swoje festiwalowe życie rozpoczął na poznańskiej Malcie, a teraz rusza dalej. Najbliższą okazją, żeby zobaczyć tę koprodukcję festiwalu Malta z Operą Bałtycką w Gdańsku oraz Narodowym Centrum Kultury jest Baltic Opera Festival, który potrwa od 10 do 16 lipca w Sopocie i Gdańsku.