1. Zwierciadlo.pl
  2. >
  3. Psychologia

Czy warto zadłużać się na wakacje? Jak oszczędzać? Rozmowa z psychoterapeutą Mateuszem Ostrowskim

Skoro tak bardzo zależy mi na superfajnym urlopie, na który mnie nie stać, to czego tak naprawdę chcę? Jaka potrzeba za tym stoi? (Fot. iStock)
Skoro tak bardzo zależy mi na superfajnym urlopie, na który mnie nie stać, to czego tak naprawdę chcę? Jaka potrzeba za tym stoi? (Fot. iStock)
W tym roku miało być inaczej, a jednak znowu masz do spłacenia debet na koncie lub zadłużenie na karcie? Psychoterapeuta Mateusz Ostrowski przekonuje, że zamiast się frustrować, lepiej zdać sobie sprawę z tego, że jakaś część nas pragnie spełniania zachcianek. Druga część – racjonalna – jest w stanie ją trochę okiełznać. I o to „trochę” toczy się cała dyskusja.

Obiecałam sobie, że w tym roku wydam mniej na urlop, ale, niestety, znów mam debet na koncie. Przez kilka miesięcy nad głową będą mi wisiały spłaty. Jak pozbyć się dyskomfortu związanego z tym, że zadłużam się podczas wakacji?
Są dwa wyjścia: albo tego nie robić, albo się na to zgodzić. Z jednej strony można sobie pomyśleć: „Niedobrze mi z tym, nie służy mi to, więc próbuję rozwinąć racjonalną stronę mojej osobowości”, z drugiej – można się na ten dług zgodzić: „To jest mój wybór, chcę mieć fajne wakacje, chcę dać sobie coś ekstra – wiem, że to będzie kosztować”. W psychologii pieniądza dużo mówi się o odraczaniu gratyfikacji, czyli odkładaniu przyjemności na później, a korzystanie z kredytu jest takim przyspieszaniem gratyfikacji. Jeżeli to jest mój świadomy wybór i zakładam, że będę w stanie spłacić debet w przyszłości, nie ma w tym nic złego. Pytanie, na ile robię to świadomie, a na ile ulegam wpływom. Czy to zewnętrznym, takim jak reklama, czy wewnętrznym, wynikającym z niespełnionych potrzeb, które chcę zaspokoić właśnie tymi wakacjami, na które się zadłużam.

Tym razem chcę naprawdę coś zmienić, bo wiem, że mam tendencję do wydawania pieniędzy lekką ręką. Jak wzmacniać w sobie tę racjonalną postawę?
W podejściu do pieniędzy jesteśmy rozpięci między hedonizmem a racjonalizmem. Taka teza pojawia się między innymi w behawioralnej hipotezie cyklu życia, w której każdy ma w sobie „plannera” dążącego do życia w racjonalny sposób, ale utrudniają mu to różne pokusy, na które podatna jest nasza inna wewnętrzna postać – „doer”, czyli ktoś, kto pragnie przyjemności szybko, tu i teraz. Taka wewnętrzna polaryzacja jest dość powszechna. Najgorszą rzeczą byłoby skupienie się na jednej albo drugiej stronie. Jeśli utożsamię się wyłącznie z wewnętrznym hedonistą, to dopóki mam szczęście, bogatych rodziców i spadek – mogę tak funkcjonować, ale w życiu zazwyczaj dochodzi do jakiegoś ograniczenia, z którym trzeba się zmierzyć – w wariancie najgorszym mogę wręcz wylądować na bruku.

Jeśli przesadzę z racjonalnością, z koncentracją na przyszłości, planowaniu – pozbawię się radości życia. Zbyt zapatrzeni w przyszłość ludzie mają często odłożone duże oszczędności, ale z nich nie korzystają, a przecież jak mówił znany ekonomista John Maynard Keynes: „W długim okresie wszyscy będziemy martwi”.

Jeżeli uważa Pani, że brak Pani racjonalności i pragnie ją rozwijać, to powinna Pani robić rzeczy, które będą ją wspierać, nie zapominając o swoim wewnętrznym hedoniście. Trzeba dać mu miejsce i sposób na odczuwanie przyjemności, bo inaczej będzie on sabotował te zmiany. I skończy się jak z postanowieniami noworocznymi, których przestajemy przestrzegać po kilku tygodniach.

Dlatego dobrze zacząć od mniejszych zmian i przygotować plan szczegółowy, rozpisany na miesiące, a nawet na tygodnie. Realizując go krok po kroku, będzie Pani czuć satysfakcję i mieć poczucie sprawstwa, a to zawsze daje napęd. Racjonalną stronę można także wzmacniać przez robienie jednej rzeczy regularnie i z myślą o przyszłości, np. zapisać się do szkoły językowej czy na zajęcia z jogi. Jeśli się uda z jedną rzeczą, będzie łatwiej z kolejną. Wytrenowany „mięsień” silnej woli będzie pracował lepiej.

Uważa Pan, że finansowej dyscyplinie może pomóc dyscyplina w innych sferach życia?
Tak. Bo jeżeli czegokolwiek uczymy się w sposób przyszłościowo-racjonalny, budujemy w sobie pewną umiejętność, której będzie nam potem łatwiej użyć przy planowaniu finansów. Jeśli mamy w sobie mocnego hedonistę, musimy szukać działań, które będą wzmacniały naszą sferę racjonalną. Jako ciekawostkę mogę podać fakt, że badacze z uniwersytetu w Chicago stwierdzili, że ludzie podejmują bardziej racjonalne decyzje finansowe w języku, który nie jest dla nich ojczysty. To ma głęboki sens, bo przecież pierwszego języka uczymy się głównie przez emocje, a języka obcego w racjonalny sposób: poznajemy gramatykę, reguły. Nam chodzi zaś o nauczenie się przestawiania na ten racjonalny tryb.

Sposobem jest budowanie nawyków, przy czym ważna jest regularność, bodziec, który odpala czynność, i nagroda. Nie można z niej rezygnować, ale nie musi być ona bardzo realna, chodzi o pewien stan satysfakcji. Odkładając jakąś kwotę, za każdym razem może Pani sobie wyobrazić efekt, a to przywoła pewne emocje. Jeżeli przy wpłatach będzie sobie Pani przypominać ulgę związaną ze spłaceniem debetu, poczucie wolności, mniejszy lęk o przyszłość – to spłaty nie będą już takie bolesne. Z kolei jeżeli narzuci sobie Pani reżim szybszej spłaty, to może Pani „wędrować” pomiędzy wewnętrznymi stanami: od hedonizmu do życia w tym reżimie. A to nie najlepsze rozwiązanie… Nasz wewnętrzny hedonista jest tym mocniejszy, im bardziej go ograniczamy. Jeśli przez cały rok trzymamy go krótko, a tylko na wakacjach pozwalamy mu na swobodę, to faktycznie zachowuje się nierozsądnie. Gdybyśmy mu dawali więcej przestrzeni w codzienności, to prawdopodobnie nie musiałby aż tak bardzo odreagowywać raz na rok. I w efekcie byłoby nam łatwiej korzystać z tej racjonalnej strony.

A tak rozbrykaliśmy się, więc teraz trzeba się zdyscyplinować. Taką powakacyjną frustracją w pewien sposób karzemy też siebie.
Od tego właśnie zaczęliśmy rozmowę. Jeśli przyjmę, że miałem fajne wakacje, bawiłem się i sporo wydałem – wtedy zmieniam optykę i po prostu spłacam zadłużenie. To zdejmuje trochę napięcia. Pamiętajmy jednak, że konflikt w naszej głowie wyraża też to, co się dzieje w całym świecie, bo przecież wymaga się od nas z jednej strony racjonalności, planowania, zachęca do oszczędzania, a z drugiej jesteśmy bombardowani hasłem „kup teraz”. Instytucje finansowe namawiają nas do oszczędzania, jednocześnie kusząc kartami kredytowymi. Żyjemy w otoczeniu, które nie wspiera racjonalnego modelu. Tym większy wysiłek musimy włożyć w to sami.

Mówi Pan, że zaciąganie długów może wzmacniać lęk o przyszłość. Z jakim ryzykiem wiąże się życie na kredyt?
Na liście stresorów kredyt hipoteczny zajmuje dość wysokie, 20. miejsce. W zależności od osobowości przejmujemy się tym mniej lub bardziej, ale z pewnością duży kredyt zaburza poczucie bezpieczeństwa. No i pojawia się ryzyko, którego często nie bierzemy pod uwagę. Polecam książkę Nassima Taleba, ekonomisty, filozofa pochodzącego z Libanu, „Czarny łabędź”. Tytuł wziął się stąd, że odkrycie czarnego łabędzia wywołało duże zdziwienie, długo znano tylko białe. W książce czarny łabędź jest symbolem mało prawdopodobnej rzeczy, która – jeśli się wydarzy – robi ogromną rewolucję, a po fakcie wszyscy są w stanie to wytłumaczyć. Taki właśnie był kryzys ekonomiczny w 2008 r.: poza nielicznymi wyjątkami nikt go nie przewidywał, gdy się wydarzył, przewrócił rynek do góry nogami, a potem wszyscy mówili, że właściwie można go było się spodziewać. To pokazuje ludzką skłonność do myślenia w kategoriach tego, co znamy, i zakładania, że tak będzie zawsze. Bardzo mało prawdopodobne rzeczy wypieramy, ale przecież one od czasu do czasu się przydarzają. Tak jak doszło do kryzysu w skali makro, tak może dojść do kryzysu w mojej indywidualnej gospodarce. Czy jestem przygotowany na to, że mogę stracić pracę? Jeżeli nie mam oszczędności, a jeszcze generuję długi, to igram z rzeczywistością. Oczywiście mogę sobie poradzić, ale nastawiam się na większe ryzyko.

Pieniądze i emocje zawsze idą ze sobą w parze?
Ekonomią rządzą przede wszystkim chciwość i strach. Stąd w marketingu niweluje się strach i wzmacnia chciwość. Strach ma złą renomę – mamy myśleć pozytywnie i nie bać się niczego. Ale jeśli zastanowimy się nad strachem w bardziej atawistyczny sposób, to jest to mechanizm ostrzegawczy, potrzebny biologicznie do przeżycia, a my tę czujność sztucznie usypiamy. Dlatego uwzględnianie strachu i ryzyka ma sens. Szczególnie, że człowiek jest kiepski w szacowaniu niebezpieczeństwa. Decyzje kredytowe zapadają zwykle pod wpływem emocji, reklamy są coraz bardziej skuteczne, sprzedawcy lepiej wyszkoleni, więc faktycznie potrzeba wiele asertywności, żeby decydować racjonalnie. Im bardziej emocjonalnie podejmiemy tę decyzję, tym większe mogą być jej negatywne konsekwencje. Na tej zasadzie wpadamy w dół finansowy po wakacjach, bo „tak bardzo marzyłem o idealnym urlopie”.

Dlatego przed podjęciem decyzji warto odwołać się do prostych sposobów: porównać różne oferty, policzyć koszty, to, ile faktycznie będziemy musieli potem spłacić. I wreszcie zastanowić się, czy muszę się zadłużać na wakacje. A może lepiej przesunąć wyjazd? Skoro podczas urlopu zawsze robię debet i potem miesiąc w miesiąc oddaję spore kwoty, to przecież mógłbym te kwoty regularnie odkładać wcześniej, przed wakacjami. Wyszłoby mi nawet taniej, bo bez odsetek. To wymaga rozwijania racjonalnej części, ale też i dbałości o swojego wewnętrznego hedonistę. Moim zdaniem bez zadbania o obie strony osobowości to się nam nie uda.

A może nas nie stać na ten wakacyjny hedonizm? Za mało zarabiamy, ale „wkręcamy się” w pewien system. Zdecydowana większość pożyczek nie jest przeznaczona na rzeczywiste życiowe potrzeby, czyli np. sytuację, że zabrakło mi do pierwszego albo ktoś w rodzinie zachorował i trzeba mu zapewnić prywatne leczenie czy opiekę, albo inwestuję w kurs, który podniesie moje kompetencje. Większość kredytów nastawiona jest na spełnianie marzeń. Chcemy poczuć się bezpiecznie, komfortowo, wyjątkowo…
I tu znowu powraca temat trzeźwego podejmowania decyzji. Co będzie dla mnie dobre? Skoro tak bardzo zależy mi na superfajnym urlopie, na który mnie nie stać, to czego tak naprawdę chcę? Jaka potrzeba za tym stoi? Może zdołam ją zaspokoić tańszymi wakacjami, a może jeszcze czymś innym. Chcę spędzić wreszcie czas z rodziną? Super, ale co mi w tym przeszkadza przez cały rok? Potrzebuję odpoczynku? Jakie przekonania nie pozwalają mi odpoczywać na bieżąco? Jeśli znajdę rzeczywistą potrzebę, to presja wyjazdu na wymarzone drogie wakacje zmaleje, więc mniej wydam. Hedonistyczne zachowania to często swoista rekompensata. Ale czy potrzebujemy takich trików? Czy nie lepiej rozpoznać swoje potrzeby i starać się zaspokajać je na co dzień?

Jak najlepiej oszczędzać pieniądze? Wzmacniając swojego racjonalistę

  • Najlepszym sposobem racjonalisty na poradzenie sobie z hedonistą są zasady. Mogą być to zasady zewnętrze, jak ustawienie automatycznego przelewu raz w miesiącu na określoną kwotę na konto oszczędnościowe albo stałą ratę spłaty debetu. Jeśli to za mało, można skorzystać z programów oszczędnościowych, które proponują instytucje finansowe. W umowie z nimi zobowiązujesz się do określonych wpłat w określonych terminach. – Ja nazywam to outsourcingiem silnej woli – mówi Mateusz Ostrowski. Tyle tylko że każda taka usługa kosztuje – banki pobierają prowizje. Jeśli sam odkładasz pieniądze, wyjdzie taniej.
  • Warto też umówić się na zasadę wewnętrzną. Prostą, ale wymagającą konsekwencji – chodzi o zbudowanie nawyku. Niech to będzie jedna rzecz, np. chcesz wyjść z debetu i postanawiasz co miesiąc przeznaczać na spłatę określoną kwotę.
  • Najłatwiej oszczędza się na konkretny cel – mówi Mateusz Ostrowski. Jeśli nie masz celu, brakuje ci nagrody w działaniu nawykowym. Dlatego dobrze jest odkładać na coś, np. jeśli oszczędzasz na emeryturę, możesz wizualizować siebie na ganku przed domem, jeśli na wakacje – nad basenem pod palmami. Cel oznacza pewną realność, bo oszczędzanie i wydawanie sprowadza się właściwie do odraczania i przyspieszania gratyfikacji.

Mateusz Ostrowski, terapeuta pracy z procesem, trener biznesu. Członek Polskiego Stowarzyszenia Psychoterapeutów i Trenerów Psychologii Procesu. Prowadzi terapię indywidualną i dla par oraz warsztaty rozwoju osobistego. Lubi podróże na Wschód i literaturę science fiction; www.mateuszostrowski.pl

Share on Facebook Send on Messenger Share by email
Autopromocja
Autopromocja

ZAMÓW

WYDANIE DRUKOWANE E-WYDANIE
  • Polecane
  • Popularne
  • Najnowsze