Stoicyzm pandemiczny

Czy to są dobre czasy dla stoików?
Każde czasy są dobre dla stoików, a im trudniejsze, tym lepsze.

Obawiałam się, że pan to powie...
A ja domyślałem się, że pani się obawia. Jeśli jednak mam odpowiedzieć prawdziwie, będzie to musiał być banał. Każde czasy są dobre dla stoików. Zaraz powiem dlaczego, i może to będzie mniej banalne. Celem życia stoika jest rozwinięcie pewnych cech charakteru, zwanych w starożytności cnotami. Jeśli przez chwilę spojrzymy na nasze życie z tej perspektywy – jako na materiał szkoleniowy czy pomoc naukową służącą do pracy nad sobą – to zrozumiemy, że jeśli nie byłoby na świecie żadnych problemów, to nie dałoby się tych cnót w ogóle wykształcić, bo nie byłoby do tego pretekstu. Cnoty rozwijają się bowiem w zetknięciu z trudnościami. Ale z drugiej strony, jeśli te trudności są bardzo przygniatające i radykalne, to nie jest to dobra sytuacja dla kogoś, komu bliżej jest do początkującego filozofa, a daleko od bycia mędrcem. Bo podział jest taki: człowiek pospolity, filozof, który dopiero rozwija swoje cnoty, oraz mędrzec, czyli ten, który już je rozwinął – przy czym nie wiemy, czy ów mędrzec istnieje naprawdę, czy jest tylko ideałem, do którego mamy dążyć.

Jakie cnoty stoicy uznawali za najcenniejsze? Cierpliwość? Wstrzemięźliwość?
Też, natomiast trzy fundamentalne cnoty w starożytności to: odwaga, mądrość i sprawiedliwość. Stoicy dodawali do tego jeszcze jedną – wytrwałość, choć myślę, że można ją traktować jako cnotę pomocniczą, taką praktyczną podpórkę do osiągnięcia trzech powyższych. Ponieważ o cnotach uczę od lat, logiczne, że po takim wstępie podawałem zwykle, która jest moją ulubioną. Długo myślałem, że jest nią mądrość. Ostatnio to się jednak zmieniło. W rozmowach ze studentami doszliśmy do wniosku, który dzielimy właściwie z antycznymi Grekami, że fundamentalną cnotą jest cnota odwagi, bo bez niej w ogóle nie można zacząć czegoś takiego jak projekt budowania siebie. Bo żeby to zrobić, trzeba się przeciwstawić swojemu środowisku. W łagodnych przypadkach skutkuje to tym, że zostajemy uznani za dziwaków, i by to znieść, też trzeba trochę odwagi. W sytuacjach skrajnych kończymy jednak jak Sokrates, czyli jeśli mamy się trzymać swojego, musimy popełnić samobójstwo, i do tego trzeba tej odwagi już trochę więcej.

Czemu przeciwstawiają się stoicy?
Oni buntują się wobec błędów w myśleniu. Stoicyzm to nie jest ideologia ani religia, nie wytacza więc dział przeciwko innym ideologiom czy religiom, tylko przeciwko egzystencjalnej naiwności człowieka pospolitego, czyli człowieka, który nie jest filozofem. Taki ktoś wszystko, co robią inni, i wszystko, co zostało mu zaaplikowane w tym społeczno-kulturowym pakiecie pod tytułem wierzenia, zwyczaje i poglądy, zasysa bezkrytycznie. I wobec tego właśnie buntują się stoicy.

Błędy myślenia, o których pan mówi, to na przykład oczekiwanie, że życie będzie toczyć się tak, jak ja chcę, albo że pewne problemy będą mnie omijać?
Są różne kategorie błędów myślenia. To, o czym pani mówi, dotyczy postawy życiowej. Generalizując, błędy myślowe polegają na tym, że ulegamy różnym rozdrażniającym nas emocjom i zamiast stworzyć wobec nich rodzaj dystansu i – jak mówi Epiktet – wejść w dialog ze zdarzeniami, my reagujemy mechanicznie. Tak jak nam każą emocje i tak jak reagują inne osoby z grupy, w której się wychowywaliśmy. Czerpanie z tradycji mechanicznie nie jest krytycznym myśleniem, nie jest budzeniem refleksji.

Czyli chodzi o trwałą zmianę perspektywy. Jak rozumiem, to następuje powoli... A może tylko się pocieszam, bo ciężko mi to na razie przychodzi?
To nie jest coś, czego można się nauczyć na weekendowym kursie, to ma być trudne. Dlatego pedagogika stoicka, jak zresztą pedagogika innych szkół filozoficznych, jest pomyślana jako projekt na całe życie. I też nie wiadomo, czy tego życia nam starczy, by doprowadzić go do końca. Ale gdyby to było łatwe i nie wymagało ogromnej odwagi, to nie byłoby takie ekscytujące i nie przyniosłoby owoców, które obiecuje stoicyzm w postaci ataraksji – psychofizycznego stanu, który ja nazywam „dostrojeniem do procesu życia”. To stan, w którym nie podlegamy już żadnym błędom myślenia grupy (pytanie, czy jest osiągalny, czy jest tylko ideałem), tylko czemuś, co jest rozumem w nas, ale jednocześnie jest rozumem we wszechświecie; czyli czemuś, co kieruje nami w bezwysiłkowy, mądry sposób. Z punktu widzenia jednostki, czyli wytrenowanego stoika, który został mędrcem, te trzy cnoty realizują się w nas wtedy w sposób spontaniczny. Taki ktoś nie musi się starać, bo zharmonizował się, dostroił do rozumu i jest jego wyrazem.

A wszyscy inni go nie cierpią...
Większość – zapewne tak. Bo jest żywą, chodzącą obelgą dla tych, którzy twierdzą, że posiedli prawdę, że ich ideologia i sposób myślenia są jedynymi właściwymi.

A czy pan ten stan już osiągnął? Jest momentami do niego bliżej?
Momentami – tak. I proszę podkreślić słowo „momentami”. Bo to nie jest linearny proces, czasem ten stan przychodzi, a czasem odchodzi. Ale nawet gdyby nie był w pełni osiągalny, warto iść ścieżką cnót, bo samo jej pokonywanie sprzyja refleksji i dodaje nowej perspektywy naszemu życiu. To jest właśnie główny cel istnienia filozofii – przeciągnąć ludzi na stronę świadomego życia. Dla mnie przedsionkiem filozofii było science fiction, które jest opowieścią o innych światach niż ten, który zasysamy automatycznie. Zawsze miałem w sobie impuls, który kazał szukać tajemnicy pod powierzchnią rzeczy.

Czy stoicyzm jest w stanie ograniczyć ilość cierpienia w naszym życiu?
Nie jest w stanie zmniejszyć bólu, ale reakcję na ból, czyli cierpienie – już tak. To też jest jedno z fundamentalnych zadań filozofii. Oczywiście filozofia jest umiłowaniem mądrości i zdziwieniem światem, ale jest też odpowiedzią na ludzkie cierpienie. Ktoś kiedyś zauważył, że cierpienie nie jest nam dane, a zależy od naszej postawy. To, jak reagujemy na egzystencjalny ból, jaki nam serwuje świat, może nasze cierpienie zwiększać lub zmniejszać. I tak powstała sztuka bycia, zwana filozofią.

Jaki jest ten świat według stoików? Fascynujący? Logiczny? Sprawiedliwy?
Jest rozumny, czyli nie jest chaosem. Jest zbudowany według pewnych reguł i dobrze te reguły poznać, bo wtedy mamy szansę na rozkwitnięcie, na szczęście i na odklejenie się od naszych różnych udręk psychicznych. Kiedy nie znamy reguł, projektujemy na świat rzeczy, których nie ma. Tak naprawdę o wiele częściej walczymy z naszymi konstruktami mentalnymi niż z rzeczywistością. Czyli najpierw budujemy pewną fikcję, a potem nie możemy żyć spontanicznie i spokojnie, bo bez przerwy ją fortyfikujemy. Ale to nie może się udać; nasze fikcje prędzej czy później polegną w starciu z rzeczywistością. A najpewniej wtedy, gdy wydarzy się coś istotnego egzystencjalnie: choroba czy zbliżająca się śmierć, i nie będziemy już w stanie dokarmiać naszych fałszywych przekonań. Na przykład takiego, że jesteśmy nieśmiertelni... Pierwszym krokiem stoickiego rozwoju byłoby więc rozpoznanie tego, czym ta rzeczywistość jest. Drugim – dostrojenie się do niej. Czyli zgoda na to, by ten sam rozum, który rządzi całym wszechświatem, rozświetlił się również w nas.

Jak zatem rozumnie wytłumaczyć pandemię?
Pandemia jest rozumna. By to udowodnić, nie musimy odwoływać się wcale do stoicyzmu. Przede wszystkim jest wynikiem naturalnych procesów, a nie skazą na rzeczywistości, jak lubimy teraz myśleć. Wirus SARS-CoV-2 to nie jest złośliwa istota, która przeciwstawia się człowiekowi, tylko efekt dynamiki organicznej rzeczywistości wokół nas. Logiczne następstwo pewnych procesów. Na przykład już teraz wiemy, dzięki rozwiniętej nauce eksperymentalnej, że jedną z przyczyn pandemii jest niszczenie bioróżnorodności na naszej planecie, która pełni funkcję zbiorowego mechanizmu immunologicznego. Stoickie podejście polega na tym, by starać się jak najlepiej zrozumieć ten mechanizm. Natomiast podejście człowieka pospolitego, bezrefleksyjnego jest takie, że pandemia to jakiś kłopot, który sprowadził zły los, źli ludzie, bogowie albo jakiś spisek i który odbieramy jako osobistą obelgę. Co więcej, jeśli się zaszczepimy, będzie po problemie, bo przechytrzymy pandemię. Ja nie jestem przeciwnikiem szczepień, już raczej ich zwolennikiem, chcę tylko zwrócić uwagę na to, że takie myślenie jest bardzo ograniczone. Zaszczepimy teraz rzesze ludzi, które potem pójdą dalej wycinać hektary lasów, budować na ich terenie kolejne osiedla i produkować kolejne miliony dóbr niepotrzebnych. Jeśli jako stoik miałbym już jakoś antropomorfizować tę pandemię, to nie jako wroga, ale nauczyciela. Z punktu widzenia rozwoju cnót jest to doskonała okazja.

W nowym wydaniu pana „Stoicyzmu ulicznego” można znaleźć rozdział o przeziębieniu. Pisze pan, że nie ma co wściekać się na to, że jesteśmy chorzy, bo wirus grypy działa tak, jak został skonstruowany, zgodnie ze swoim przeznaczeniem. Podobnie komputer psuje się dlatego, że jedną z cech maszyn jest to, że mogą się psuć.
Bo to leży w ich naturze. W tym rozdziale cytuję Marka Aureliusza: „Każde zdarzenie jest tak zwykłe i znane jak róża na wiosnę i owoc w jesieni. Czymś takim jest bowiem i choroba, i śmierć, i potwarz, i zasadzka, i wszystko to, co głupców cieszy i smuci”. Marek Aureliusz radzi, żebyśmy nie rozwijali neurotycznej, czyli opartej na namiętności, relacji z takim naturalnym zdarzeniem, jakim jest przeziębienie lub nawet COVID-19. To nie znaczy, że mamy się nie leczyć czy nie szczepić. Wprost przeciwnie, kiedy ujrzymy w wirusie logikę rzeczywistości, będziemy mogli zadziałać na niego w inteligentny sposób. Inaczej będziemy działać w sposób magiczny, przedfilozoficzny, naiwny. Będziemy wymyślać covidowi, uznawać, że jest osobiście skierowany przeciwko nam.

Książka po raz pierwszy ukazała się 11 lat temu, ale na opisane w niej przykłady można też spojrzeć przez pryzmat pandemii albo niezależnie od niej. Nadal się przecież irytujemy, stojąc w korku czy słuchając nieuprzejmej ekspedientki. Nadal pytamy siebie czasem: czemu właśnie mnie to spotyka? Ja łączę to z rozrostem ego w naszych czasach. Mamy problem z ujrzeniem siebie jako kropelki w morzu, do czego namawiają stoicy.
To nie jest tak, że w antyku ludzie mieli mądrość na zawołanie. Mimo że stoicy byli podziwiani i stawiani za wzór, to przecież filozofowie są zawsze outsiderami, ułamkiem społeczeństwa. Jak się czyta pisma dawnych stoików, to wydaje się, że tak samo trudno było starożytnym Rzymianom jak nam dzisiaj. Człowiek wyciągnięty z natury, będący władcą samego siebie i udający, że nie podlega żadnym uwarunkowaniom zewnętrznym, jest pewnie dzisiaj bardziej popularny, choć nie był nieznany w starożytności. Wystarczy spojrzeć na niektórych cesarzy rzymskich czy dowódców greckich, jak Aleksander Wielki. Im wydawało się przecież, że są bogami. I to myślenie dzisiaj też jest nam bliskie.

Przypuszczam, że nie zmienił się też bardzo taki obrazek z pana książki: dziecko dopomina się o naszą uwagę, a my przecież jesteśmy bardzo zajęci. Wiele osób zamkniętych w domu z rodziną mogło ostatnio wyjątkowo utożsamić się z tym przykładem.
I to jak! Zagonieni w codziennym pędzie sądzimy, że aktywnie uczestniczymy w życiu. Ale bycie zajętym to jest bardzo często strategia służąca temu, by uciekać od życia. Po to mamy obowiązki, by nie musieć stawać twarzą w twarz z naturą, która w tym przypadku ma postać dziecka. Bo dziecko naturalnie żąda naszej uwagi. A dotychczasowe wymówki, że musimy dłużej zostać w pracy czy jechać w podróż służbową, w pandemii już nie obowiązują. Podczas lockdownu zapukała do naszego życia natura, również w takiej fundamentalnej postaci naszej biologiczności, jaką jest ciało. Na co dzień zwykle je ignorujemy: służy nam do tego, by wykonywać zadania, przenosić nas z miejsca na miejsce. Będąc w domu, mamy więcej okazji, by temu ciału przyjrzeć się w lustrze, zobaczyć, ile przybyło mu zmarszczek czy kilogramów, ale też o nie bardziej zadbać.

A czy ta nasza irytacja nie jest spotęgowana tym, że chcemy robić zbyt wiele rzeczy naraz?
Jak najbardziej. Mamy przecież naturalną potrzebę, by kończyć rzeczy, a nie tylko je zaczynać. Nasza uwaga też ma potrzebę, by pobyć jakiś czas z jednym przedmiotem. To potrzeba kontemplacyjna, którą kiedyś ludzie realizowali, będąc w lepszym i bliższym kontakcie z przyrodą lub stosując różne techniki kontemplacyjne. Dziś zabieramy naszej uwadze taką możliwość. Idealnym sposobem na jej odbudowanie jest wybranie się do lasu czy do parku. A że rzadko mamy taką okazję, po to jest moja książka. Pozwala zastosować szybkie interwencje przeciwko podrażnieniu, tak szybkie, jak szybkie jest nasze życie. Te interwencje są czasem sekundowe. Moja studentka opowiadała mi, że jedną z nich z powodzeniem stosuje, kiedy jedzie z mężem przez miasto i jakiś samochód wciska się na ich pas. Jej mąż bardzo się na to wkurzał, do momentu aż przypomniała jemu i sobie moją radę, by nie patrzeć na czyjeś denerwujące zachowanie jako na obelgę skierowaną przeciwko nam, tylko jak na schorzenie. Jeśli ktoś jest chory, to nie mamy mu za złe, że kaszle. Zatem jeśli spojrzymy na czyjeś przykre słowa jako na przykład choroby, nie fizycznej, tylko mentalnej, i potraktujemy je jak kaszel wychodzący od tego człowieka – to złość nam minie. Moja książka jest zachętą do zabawy różnymi technikami i sztuczkami stoickimi. Wierzę, że stosując je na co dzień, możemy, ku własnemu zaskoczeniu, za jakiś czas zorientować się, że suma naszych podrażnień życiowych bardzo się zmniejszyła.

A co jeśli taka „chora” osoba jest w naszym życiu na stałe? Spotykamy ją codziennie w pracy, jest członkiem naszej rodziny, sąsiadem...
Czy to nie cudowne, że dostarcza nam na co dzień – bez konieczności płacenia za drogie kursy – okazji do samodoskonalenia i rozwijania cnót?! To jedna ze zmian perspektywy, jakie proponują stoicy. Nie każdemu może jednak przypaść do gustu. Prawdopodobnie chcielibyśmy zrobić coś więcej, także ze względu na tę osobę. Bądźmy tego pewni, ona też cierpi, może nawet bardziej niż my, którzy dostajemy „odłamkami” jej cierpienia. Stoicy na pewno by nie założyli, że czyjaś złośliwość bierze się z niczego. Oczywiście nasz wpływ na innych jest znikomy, możemy kontrolować jedynie siebie. Zatem jeśli ta osoba zobaczy, że nie wywołuje w nas już tak łatwo irytacji, a wprost przeciwnie – radość, że możemy rozwijać nasze cnoty, to straci motywację. Jej zachowaniem może bowiem nieświadomie kierować chęć zwrócenia na siebie uwagi. Jeśli jej nie dostaje, traci impet. To coś, co nazywa się pasywną zmianą sytuacji – nie wymaga od nas konkretnej interwencji, zwłaszcza jeśli nie wiemy, jak się zachować, a polega jedynie na zmianie postawy.

W jednym miejscu cytuje pan Senekę, który mówi, że aby nauczyć się życia, potrzeba wysiłku i czasu. Czy zatem postawa stoicka może przyjść do nas z wiekiem?
Myślę, że czynnik wieku, starzenia się i nabierania doświadczenia jest uwzględniony w pedagogice stoików, ale radziłbym nie czekać na starość i zacząć wcześniej. Stoicyzm zakłada, że życie jest ewolucyjnym procesem, a postawa, którą mamy w sobie wykształcić – czymś intymnym. To nie jest coś, co możemy sobie przyswoić teoretycznie, to musi się stać naszym instynktem, co wymaga czasu, prób i wielu doświadczeń. Ta umiejętność może w nas rosnąć i słabnąć, dojrzewać i zanikać. Tak długo, jak żyjemy, tak długo uczymy się tego życia. Ale też jak mówi Seneka, „nic nie jest bardziej obce dla człowieka zajętego niż życie”. Czyli możemy być na tej planecie 80 lat i równie dobrze nie pożyć ani dnia, bo tak bardzo byliśmy zajęci. 

Marcin Fabjański, praktykujący stoik, założyciel szkoły filozoficznej we Włoszech, autor bestsellera „Uwolnij się! Dobre życie według siedmiu filozofów-terapeutów”, po ponad dziesięciu latach wraca z kultową już książką „Stoicyzm uliczny”.