Większość ludzi powiedziałaby, że zdobycie Literackiej Nagrody Nobla to największy zaszczyt, jakiego może doznać autor. Jednak wychodzi na to, że lepiej nie dostać Nobla, a na zawsze zapisać się w pamięci potomnych, niż dostać i zostać zapomnianym. No bo czy ktoś z was kojarzy nazwiska Sully Prudhomme lub Giosuè Carducci? No właśnie… Z kolei tych 5 pisarzy, którzy mieli znaczący wpływ na literaturę, a zostali pominięci przez Akademię Szwedzką, zna każdy. Dlaczego nigdy nie zostali nagrodzeni?
Ustanowiona testamentem Alfreda Nobla Literacka Nagroda Nobla przyznawana jest od 1901 roku za wyjątkowe osiągnięcia literackie, które wnoszą istotny wkład w kulturę i rozwój literatury na skalę światową. Wolą jej twórcy nagroda miała trafiać do osoby, która stworzy „najbardziej wyróżniające się dzieło o tendencji idealistycznej”, co może być interpretowane dość szeroko, lecz zazwyczaj odnosi się do twórczości, która promuje wartości humanistyczne, porusza istotne problemy społeczne, etyczne i polityczne lub która ma głęboki wpływ na kulturę i człowieczeństwo.
Do tej pory wyróżniono nią 121 osób (w 1914 i 1918 nagrody nie przyznano) – ostatnią wczoraj: Han Kang za „intensywną prozę poetycką, która mierzy się z historycznymi traumami i obnaża kruchość ludzkiego życia”. I choć jest to jedno z najwyższych wyróżnień, które pisarz może otrzymać, mnóstwo wielkich postaci światowej literatury nigdy nie zostało nią uhonorowanych, mimo że ich dzieła zyskały ogromne uznanie zarówno wśród krytyków, jak i czytelników. Pominięcie ich przez Akademię Szwedzką do dziś budzi zdziwienie i kontrowersje, szczególnie że wielokrotnie wygrywały nazwiska, które – mówiąc brutalnie – mało kto kojarzy (albo jak złośliwe zauważyła amerykańska dziennikarka Ann Crittenden: „których nikt nie czytał poza ich własną matką”). Oto 5 powszechnie uznanych autorów – pisarzy i poetów – których brakuje na liście laureatów.
Czytaj także: Literacka Nagroda Nobla 2024. Otrzymała ją Han Kang
Kiedy Literacka Nagroda Nobla miała zostać przyznana po raz pierwszy, w 1901 roku, wszyscy byli przekonani, że trafi właśnie do Tołstoja, pisarza i dramaturga, który zasłyną „Wojną i pokojem” oraz „Anną Kareniną”. Niestety, Rosjanin nie tylko nie wygrał, lecz nawet nie został nominowany… Nagroda zaś trafiła w ręce francuskiego poety Sully Prudhomme'a, o którym dziś już, mówiąc szczerze, nikt nie pamięta.
Wybór Akademii Szwedzkiej wywołał poruszenie, a 42 szwedzkich pisarzy i artystów wysłało list do pisarza, w którym pisali, że podziwiają jego geniusz i przepraszają za decyzję Akademii. Tołstoj jednak odpisał na to: „Ucieszyło mnie, że nie zostałem wyróżniony Nagrodą Nobla. Sprawiłaby mi wielki problem, ponieważ nie wiedziałbym, co zrobić z wygraną. Jestem pewien, że te pieniądze mogą przynieść tylko zło”.
Z racji tego, że archiwa noblowskie otwiera się dopiero 50 lat po danej decyzji [dotyczy to wszystkich dokumentów, które opisują nominacje, dyskusje, rekomendacje oraz korespondencję dotyczącą kandydatów do nagrody – przyp. red.], dopiero w 1950 roku okazało się, że kandydaturze Tołstoja zaciekle sprzeciwiał się jeden z sekretarzy komitetu, Carl David af Wirsen. Pisał on, że choć podziwia „nieśmiertelne dzieła” rosyjskiego pisarza, nie może tolerować jego społecznych i politycznych teorii: „W obliczu takiej wrogości do wszelkich form cywilizacji mam wątpliwości”.
Czytaj także: Trudy małżeństwa z geniuszem. Tołstojowie
Na literackiego Nobla polski powieściopisarz, nowelista i dramaturg (autor powieści: „Ferdydurke”, „Trans-Atlantyku”, „Pornografii”, oraz dramatów: „Ślub”, „Iwona, księżniczka Burgunda”) szansę miał trzy razy. Jak wynika z archiwów komitetu, po raz pierwszy rozpatrywany jako kandydat był w 1966 roku – zwyciężyła wtedy Szwedka Nelly Sachs.
W 1968 roku przegrał z japońskim poetą Yasunarim Kawabatą (lub – jak odnotował w swoim dzienniku Gombrowicz – „Kawakama czy jak tam”). Magazyn „La Stampa” pisał: „Według niedyskrecji, które się przedostały z sali obrad, wybór laureata stał się okazją do dyskusji, jednej z najostrzejszych w ciągu ostatnich lat. Zwycięzca musiał walczyć do ostatniej chwili z Irlandczykiem Samuelem Beckettem i Polakiem Witoldem Gombrowiczem. […] Znów odnosimy wrażenie, że Nagroda Nobla jest uzależniona bardziej od względów oportunistycznych, lingwistycznych lub etnicznych niż od kryteriów czysto estetycznych”.
Zdaniem żony, Rity Gombrowicz, artysta otrzymałby nagrodę w 1969 roku, gdyby nie jego śmierć. Sprawozdania z posiedzenia komitetu faktycznie potwierdziły, że jego kandydatura przy tworzeniu tzw. krótkiej listy została pominięta właśnie z tego powodu. Ostatecznie tym razem wygrał Samuel Beckett (chociaż przewodniczący komitetu miał zastrzeżenia – opisywał twórczość Irlandczyka jako „negatywną i mającą depresyjny charakter”).
Kiedy w 1968 roku do Literackiej Nagrody Nobla nominowany był Gombrowicz, Komitet Noblowski rozważał także kandydaturę Zbigniewa Herberta, poety, eseisty i dramaturga. Od tego czasu Herbert był jednym z najpoważniejszych pretendentów do nagrody. Co poszło nie tak? Biograf poety, Andrzej Franaszek, uważa, że jedną z przyczyn mógł być konflikt między poetą a wydawcami i tłumaczami z całego świata. Herbert miał czuć się niedoceniany i niedopłacany, przez co nie zawsze słusznie rzucał oskarżenia. Jerzy Gierdoyc zaś, wydawca i publicysta, przyznawał, że „nie sposób z takim autorem współpracować”.
Z kolei w 1996 roku, gdy Nobla otrzymała Wisława Szymborska, Miłosz pisał w liście do wspomnianego Giedroycia, że „obiektywnie rzecz biorąc, na Nobla zasługiwał Herbert, ale chyba nie był brany pod uwagę z powodu swoich pobytów w klinikach psychiatrycznych, czego Szwedzi bardzo się boją”. Poeta, zmagający się w ostatnich latach życia z chorobą, wysłał Szymborskiej telegram z gratulacjami, na który ta odpisała: „Gdyby to ode mnie zależało, to Ty byś się teraz męczył nad wykładem noblowskim”.
Nie bez znaczenia mogły być także działania służb PRL-owskich. Reporterka Joanna Siedlecka dotarła bowiem do dokumentów SB z lat 60. i 70., z których wynika, że owe służby próbowały zdyskredytować poetę w oczach Akademii Szwedzkiej, co bez wątpienia współtworzyło atmosferę niechęci wobec autora „Pana Cogito”.
Wśród wybitnych twórców, którzy konsekwentnie byli pomijani przez Akademię Szwedzką, regularnie wymieniany jest amerykański pisarz żydowskiego pochodzenia Philip Roth. Choć bez wątpienia jego pióro godne jest uwagi i docenienia, na drodze do najwyższego wyróżnienia stanęły powody polityczne i obyczajowe. Autor znany był bowiem z konserwatywnych poglądów, którymi dzielił się na kartach swoich dzieł (m.in. „Spisek przeciwko Ameryce”), a także prowokował w sferze obyczajowej (choćby „Kompleks Portnoya”, nazywany zresztą „komedią masturbacyjną”).
– Czy gdybym zatytułował swoją powieść „Orgazm w czasach pazernego kapitalizmu”, zamiast „Kompleks Portnoya”, zdobyłaby ona uznanie Akademii Szwedzkiej? – pytał z ironią w rozmowie z dziennikiem „Svenska Dagbladen”.
Chociaż Philip Roth był (i jest) uważany za wybitnego pisarza, którego twórczość wyróżnia się na tle współczesnej literatury, często poruszał kwestie seksualności, władzy i tożsamości w prowokujący sposób. Akademia najprawdopodobniej nie była gotowa na uznanie jego literackiego dorobku, który niewątpliwie wywoływał liczne kontrowersje.
Wielkich pominiętych polskich poetów ciąg dalszy. Adam Zagajewski, także eseista i prozaik, na koncie ma „małego Nobla” (amerykańską Międzynarodową Nagrodę Literacką Neustadt) i „chińskiego Nobla” (Chińska Nagroda Literacka Zhongkun), ale ten „prawdziwy” niestety przeszedł mu koło nosa. Polski poeta wymieniany był jako jeden z głównych kandydatów, a gdy gościł w Szwecji, członkowie Akademii Szwedzkiej przyjmowali go z honorami. Zresztą jego twórczość była tam znana i ceniona. – Ja przez rok o Noblu nie myślę w ogóle. Tylko te dwa dni są wyjątkiem, potem znowu przychodzi zapomnienie, 363 dni spokoju – mówił w jednym z wywiadów, przyznając, że gdy zbliża się ten konkretny czwartek, to on „przez dwa dni jest jak sparaliżowany”.
Gdy zmarł w 2021, szwedzkie media pisały: „Wielki poeta, który nie doczekał Nobla”. Dlaczego? Nie wiadomo. Z pewnością dowiemy się więcej, gdy zostaną ujawnione archiwa z tego okresu.
Czytaj także: „Spróbuj opiewać okaleczony świat” – Maja Komorowska wspomina Adama Zagajewskiego
Tych pięć nazwisk to tylko namiastka wielkich pisarzy i poetów, którzy zostali pominięci przez Akademię Szwedzką. Wśród nich byli także m.in. Virginia Woolf (której proza była „zbyt eksperymentalna” i „zbyt intelektualna”), J.R.R. Tolkien („o drugorzędnym statusie prozy”), James Joyce (nigdy nie był nawet nominowany), George Orwell, Jarosław Iwaszkiewicz, Maria Dąbrowska i inni. Oczywiście trzeba wspomnieć i o tych, którzy nagrodę dostali, i to zasłużenie, m.in.: Tomasz Mann, T.S. Eliot, William Faulkner, Gabriel García Márquez, Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Czesław Miłosz , Wisława Szymborska i Olga Tokarczuk. Niemniej z czasem zaczęto podchodzić do tej „najważniejszej nagrody” z rezerwą. I trudno się dziwić. Niech nieco żartobliwym podsumowaniem tego będą słowa Wisławy Szymborskiej, która w rozmowie z Tomasem Venclovą wyznała: „Przestałam się zajmować sprawami kandydatur noblowskich po tym, jak dali nagrodę pani Jelinek. Bo naprawdę nie wypada z nią dzielić nagrody. Ona nienawidzi wszystkiego na świecie”.
Źródła: „Wielcy pominięci, czyli pisarze bez Nobla”, PAP.pl; Anna Zaleska, „Dlaczego najwięksi pisarze nie dostali Nobla. Kronika wypadków wstydliwych”, tvn24.pl [dostęp: 11.10.2024]