Na nasz obraz samych siebie wpływa wiele czynników, choćby doświadczenie życiowe, charakter i temperament, stosowane kryteria, otoczenie, a także nasze poznawcze iluzje i automatyzmy… Uznaje się na przykład, że ludzie podatni są na pewną pozytywną iluzję, polegającą na postrzeganiu swoich kompetencji jako lepszych, niż są w rzeczywistości.
Wszyscy znamy anegdotyczne statystyki o 90 proc. kierowców, oceniających poziom swojej jazdy jako wyższy, niż przeciętny – to ilustracja kanonicznego w psychologii „efektu bycia lepszym”. Dotychczas uznawano to zjawisko za uniwersalne, adaptacyjne zniekształcenie poznawcze, powstałe na drodze ewolucji. Według tej interpretacji pozytywne skrzywienia poznawcze pomagają w walce o przetrwanie, promują angażowanie się w nowe aktywności i eksplorowanie otoczenia.
Tezę o takim uwarunkowaniu pozytywnych iluzji w postrzeganiu własnej osoby podważa w badaniach międzykulturowych Shinobu Kitayama, profesor na Uniwersytecie Michigan. Z badań Kitayamy wynika, że ta pozytywna iluzja wcale nie musi być uniwersalnym, ewolucyjnie przystosowawczym mechanizmem ego, lecz raczej kulturowym artefaktem. Próby odtworzenia efektu „bycia lepszym niż przeciętnie” na grupie ze wschodniego kręgu kulturowego kończą się fiaskiem. Studenci w Japonii szacują, że około 50 proc. ich rówieśników lepiej wypada pod względem różnych cech i umiejętności. Również badania z neuropsychologii wykazały że członkowie niektórych grup kulturowych nie wykształcają ścieżek neuronalnych, odpowiedzialnych za pozytywne iluzje w samoocenie. Ponadto u badanych z zachodniego kręgu kulturowego zaobserwowano dodatkową, automatyczną aktywność neuronalną, wzmacniającą odczuwane zadowolenie w zetknięciu z pozytywną informacją na własny temat, a u tych z Azji wschodniej już nie.
Kitayama twierdzi, że ta wzmacniająca zadowolenie aktywność neuronalna jest wynikiem kulturowego treningu mózgu. Pozytywny obraz siebie pomaga skutecznie działać w kulturze indywidualistycznej, kładącej nacisk na jednostkę, z kolei w kulturach kładących nacisk na przynależność grupową i harmonię relacji społecznych obraz „ja” jest częściowo pochodny od obrazu grupy.
Różnice kulturowe mają ogromny wpływ na nasz mózg, co ma poważne skutki. O ogromnym znaczeniu samooceny w kulturze indywidualistycznej świadczą badania, według których problemy z obrazem własnego „ja” stanowią czynnik ryzyka chorób psychicznych i fizycznych, jedynie u osób z zachodniego kręgu kulturowego.