Dojrzałego człowieka cechują pewność siebie i asertywność. Jeśli jednak przejawiają się arogancją czy protekcjonalnym traktowaniem innych, może się za tym kryć narcystyczne zaburzenie osobowości. Psycholog Paweł Jankowski wyjaśnia, na czym ono polega.
Osobowość narcystyczna należy – obok osobowości histrionicznej, borderline i dyssocjalnej – do wiązki B zaburzeń osobowości, charakteryzującej się dramatycznością i niekonsekwencją. Pierwsza z tych cech przejawia się w formie reagowania, zwłaszcza na krytykę, również konstruktywną. Narcyz nie dopuszcza do siebie myśli, że mógłby popełnić jakiś błąd, i za wszelką cenę stara się bronić tajemnicy swoich niedociągnięć, nawet przed samym sobą. Niekonsekwencja przejawia się natomiast w zero-jedynkowym postrzeganiu innych ludzi, których na przemian dewaluuje i stawia na piedestale.
Koncepcji dotyczących kształtowania się narcystycznego zaburzenia jest kilka. Koncepcje psychologiczne w odniesieniu do narcyzmu często podkreślają kluczową rolę warunkowej miłości rodzica do dziecka, którą można streścić słowami: „Kocham ciebie, gdy jesteś idealny”. Oczywiście przekaz ten rodzic może formułować nie wprost, często nieświadomie. Dziecko, które otrzymuje komunikat, że zostanie zauważone, dopiero gdy zaprezentuje swój perfekcyjny wariant, uczy się odgrywania roli ideału.
Jakie warunki domowe i rodzinne sprzyjają kształtowaniu się tego zaburzenia? Z pewnością obecność rodzica, który sam jest narcystyczny, zwłaszcza jeżeli osiąga spektakularne sukcesy. Dla narcyza dziecko jest przedłużeniem jego samego, więc ma za zadanie „godnie” go reprezentować. Typowe zachowania narcystycznego rodzica to na przykład reprymendy wobec dziecka, kiedy nie osiąga ono najwyższych not w szkole, czy niechęć do zaakceptowania innych niż nakazane przez rodzica pomysłów na życie. Jednocześnie mogą temu towarzyszyć wypowiadane wprost lub między wierszami komunikaty, takie jak: „Jesteś lepszy od innych. Należy ci się więcej. Jesteś kimś wyjątkowym, ponieważ jesteś moim dzieckiem. Umiesz pokazać, co potrafisz”.
Czytaj także: Narcyz – mistrz manipulacji. Warto wiedzieć, jakich strategii używa, aby się przed nim bronić
Narcyzm wynika z podwójnego stosunku rodzica do dziecka, które tak naprawdę nie dostało ciepła, akceptacji, odzwierciedlenia emocji, prawdziwego zainteresowania. Jednocześnie odbierało sygnały, że jest najważniejsze. Właśnie ta niespójność jest najtrudniejsza, najbardziej rani, czyniąc spustoszenia w psychice. Wyjątkowości, która jest w ten sposób implikowana, nie sposób udźwigniąć bez wytworzenia zaburzeniowych mechanizmów osobowości. Dziecko pozbawione prawa do słabości, przeciętności i bezwarunkowej miłości zaczyna uczyć się, jak miłość kupić. I walutą, za którą to warunkowane uczucie kupuje, okazuje się perfekcja, w której sam siebie przede wszystkim musi utwierdzić.
Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń osobowości narcyz nie ma wykształconego zintegrowanego obrazu siebie i innych. Widzi wszystko czarno-białe. Ludzie są dla niego albo bezwartościowi, albo tak wyjątkowi jak on. Narcyz nosi niesamowicie niestabilny obraz siebie, brak mu poczucia własnej wartości – tak jakby nie miał środka, nie czuł siebie. A ktoś, kto w swojej ocenie miota się między zerem a nieskończonością, nie może mieć realnego odbioru innych. Dramat narcyza polega na tym, że nie jest w stanie uznać, że nie jest ani geniuszem, ani kimś najgorszym na świecie, tylko po prostu w czymś jest dobry, a w czymś innym przeciętny – tak jak każdy. Bo przecież on nie może „być jak każdy”... Często z tego powodu przeżywa napięcie nie do zniesienia, które objawia się złością, zawiścią, niechęcią do kogoś, kto w jego mniemaniu mu zagraża, bo pokazuje, że wcale nie jest taki wspaniały. Taką osobę trzeba więc zniszczyć.
Czytaj także: Narcyz – jak z nim żyć?
Wariant, w którym narcyz dostrzega swoje niedociągnięcia, niedostatki i błędy, a jednocześnie akceptuje siebie pomimo wad, narusza jego fasadowe poczucie bezpieczeństwa. Dlatego nie potrafi i nie chce on dostrzegać swoich słabych stron, bo uważa, że odzierają go z jakiejkolwiek wartości. A tych, którzy próbują skonfrontować go z jego lękami – dewaluuje.
Kontakty z innymi to dla narcyza spory problem, bo zbliżając się do ludzi, mógłby odkryć, kim naprawdę jest. Musiałby jednak do nich wyjść, a nie może tego zrobić, bo boi się, że ponownie zostanie odrzucony, tak jak w dzieciństwie. Źle znosi wszelkie przegrane, porażki, potknięcia. Ma silną chęć odwetu, bywa mściwy, zazdrosny, agresywny.
Czytaj także: Narcyz: „Ja jestem najlepszy, ty jesteś nikim”
Osoby z zaburzeniem narcystycznym często prowadzą aktywne życie, niejednokrotnie pełne sukcesów. To zwykle ambitni perfekcjoniści. Jednak żaden narcyz, mimo licznych interakcji i aktywności na różnych polach, nie ma autentycznego kontaktu z drugim człowiekiem. Ludzie służą mu jedynie do pozycjonowania się – on sprawdza, jak wypada na ich tle, chcąc być lepszy, mądrzejszy, sprytniejszy, bogatszy, ładniejszy. Jest zainteresowany tymi, którzy go podziwiają, bo wzmacniają jego poczucie wszechmocy. W końcu jednak ich również traktuje w sposób lekceważący, pogardliwy i krytyczny, bo w ten sposób ucieka od głosu własnego wewnętrznego krytyka.
Życie człowieka z narcystycznym zaburzeniem osobowości polega na ciągłym udowadnianiu przed samym sobą i światem swojej ważności. W jego schemacie przekonań brak miejsca na zaakceptowanie swoich wad, dlatego ich istnienia nie dopuszcza. Tak samo surowo ocenia innych, których traktuje jako przedłużenie własnej osoby.
Partnerka? Partner? Tylko najpiękniejsza albo najpiękniejszy w całej okolicy, bo ma być jego wizytówką. Dzieci? Tylko z najlepszymi ocenami, studiujące na prestiżowych uczelniach. Instrumentalne traktowanie bliskich osób jako delegatów siebie samego sprawia, że narcyz tworzy spłycone emocjonalnie relacje, w których poszukuje przede wszystkim potwierdzenia własnej wyjątkowości.
W sferze zawodowej narcyz – jako bezpośredni przełożony, którym dość często bywa – ma problemy w zrozumieniu podwładnych i ich potrzeb. Narcystyczny szef nie bierze pod uwagę pomysłów pracowników, ponieważ automatycznie zakłada, że są mniej kompetentni niż on, potrzebuje, żeby byli wręcz głupi. Narcyz przy tym uważa, że otoczenie nie jest w stanie rozpoznać jego doskonałych kompetencji, i ma to mu za złe.
Czytaj także: Narcyz nienawidzi krytyki, potrzebuje uwagi, kocha władzę. Lepiej trzymać się od niego jak najdalej! – radzi psycholog społeczny Thomas Erikson
Ponieważ przypisuje sobie wyjątkowe prawa, nie uznaje żadnej symetrii w relacjach. Inni ludzie mają dawać, narcyz bierze. Inni ludzie nie mają prawa wymagać – narcyz wymaga niemożliwego. Inni ludzie nie mają prawa z narcyza zażartować – narcyz ma prawo upokarzać. Cechy osobowości narcystycznej przysparzają cierpienia bliskim takiej osoby. Z drugiej strony wewnętrzny ból, choć wypierany, jest stałym doświadczeniem osoby z tym zaburzeniem.
Trudnością na drodze do zmiany funkcjonowania osoby narcystycznej jest jej opór przed przyznaniem się do własnych niedociągnięć. Wynika to zwykle z doświadczeń sięgających dawnych czasów, gdy jako dziecko musiała kamuflować niedostatki.
Czytaj także: Narcyz – jak go rozpoznać? O narcystycznych osobowościach mówi Katarzyna Miller
Kluczowym momentem w zapobieganiu rozwoju osobowości narcystycznej u przyszłego dorosłego jest zatem wychowanie dziecka w duchu bezwarunkowej miłości, poszanowania autonomii, trudnych chwil i prawa do słabszych notowań na różnych polach. To nierzadko trudne dla kogoś, kto sam mógł być dzieckiem narcystycznego rodzica i teraz nieświadomie ową narcystyczną strukturę indukuje w kolejnym pokoleniu. Podstawą jest więc zrozumienie, że nasze dzieci nie są naszym przedłużeniem. Są z nami przez chwilę, a potem opuszczają gniazdo i mają prawo żyć po swojemu. Przywilejem i obowiązkiem rodziców jest pomóc im w rozwinięciu skrzydeł.
Co natomiast zrobić, gdy jesteśmy dorośli i w naszym bliskim otoczeniu jest inna dorosła osoba z narcystyczną strukturą? Człowiek taki rzadko kiedy ściąga maskę, jednak niekiedy się to zdarza. W warunkach silnych emocji i stresujących zdarzeń mechanizmy obronne osoby narcystycznej zaczynają słabnąć, przez co na światło dzienne wydobywają się tłumione wcześniej uczucia lęku, smutku, agresji, żalu. Ważne, by w takich sytuacjach nie reagować drwinami czy pogardą, mimo pokusy, by „odpłacić narcyzowi”. To, czego w życiu osoby narcystycznej brakowało, to przyzwolenie na słabość. Warto dać mu prawo do trudniejszych chwil i emocji.
Z drugiej strony bliscy osoby narcystycznej powinni pamiętać, że jest dorosła i ma być za siebie odpowiedzialna. Szacunek dla jej przeżyć nie oznacza, że nie należy stawiać jej granic. Jednym z wymagań może być konieczność pracy nad sobą. Otoczenie osoby narcystycznej ma równorzędne prawo do zaspokajania własnych potrzeb.
Czytaj także: Narcyz – mężczyzna, który niszczy kobiety
Istnieje kilka możliwości wsparcia terapeutycznego osób z narcystycznym zaburzeniem osobowości. Do najbardziej znanych należy terapia schematów czy psychoterapia psychodynamiczna. Pomoc terapeutyczna może być wskazana także dla bliskich, by przepracować problemy wynikające z niezdrowej relacji.
Pamiętajmy, że narcyzm rozumiany jako cecha nie jest równoznaczny z narcystycznym zaburzeniem osobowości. Pewne jego elementy, na przykład asertywność czy pewność siebie, w odpowiednim nasileniu mogą być pomocne w życiu, a nierzadko stoją za znaczącymi sukcesami. Problem zaczyna się wtedy, gdy cecha ta przyjmuje tak wielkie rozmiary, że staje się zaburzeniem, które zakłóca dobrostan jednostki i jej relacje z innymi ludźmi.
Kiedy możemy mówić o narcyzmie? Najnowsza klasyfikacja DSM-V określa następujące objawy narcystycznego zaburzenia osobowości:
- Występowanie zaburzeń tożsamości polegających na:
a) przesadnym odnoszeniu się do innych, żeby regulować własne emocje; uzależnianie swojej oceny (zaniżonej lub zawyżonej) od opinii otoczenia;
b) zakłóceniach funkcjonowania interpersonalnego, objawiających się brakiem empatii lub trudnością w empatyzowaniu z innymi; niedocenianiu lub przecenianiu własnego wpływu na innych; tworzeniu spłyconych i instrumentalnych relacji.
- Cechy osobowości przejawiające się:
a) poczuciem wielkościowości i wyższości, przypisywaniem sobie specjalnych praw i oczekiwaniem bycia traktowanym wyjątkowo przez innych;
b) przesadnymi próbami pozyskiwania uwagi i podziwu ze strony innych.
- Upośledzone funkcjonowanie jest relatywnie stałe w czasie i powtarza się w różnych okolicznościach.
- Cechy narcystyczne nie są przejawem określonego etapu rozwojowego ani specyficznych norm społecznych i kulturowych.
- Mechanizmy zachowania i demonstracja cech nie są wynikiem działania substancji psychoaktywnych ani nie mają podłoża medycznego.
Paweł Jankowski, absolwent psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz podyplomowych studiów z seksuologii. Zajmuje się diagnozą psychologiczną, poradnictwem i szeroko pojętą psychoedukacją.