Przemoc to nie tylko to, co narusza fizyczność dziecka – cała masa dzieci doświadcza bowiem przemocy psychicznej. Ta ma bardzo różne oblicza. Jednym z nich może być alienacja rodzicielska.
Wydaje się, że wszyscy wiemy, czym jest przemoc wobec dziecka. O bitych, przypalanych i maltretowanych na różne sposoby dzieciach mówi się na szczęście coraz więcej, częściej i głośniej. Właśnie – również na szczęście i nareszcie – weszła w życie (stało się to 15 lutego 2024 roku) nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, czyli tzw. ustawa Kamilka. Jednocześnie zaczynają obowiązywać przepisy nakładające obowiązek wprowadzenia standardów ochrony małoletnich we wszystkich placówkach, które pracują z dziećmi – czytamy w komunikacie Ministerstwa Sprawiedliwości. Od lat o wprowadzenie takich zmian walczyły dziesiątki organizacji, fundacji i ekspertów.
Co to jest alienacja rodzicielska?
Alienacja rodzicielska to coś, co można obrazowo określić jako przemoc okołorozwodową. W psychologii definiuje się ją jako zespół świadomych i nieświadomych zachowań jednego z rodziców, którego skutkiem jest zaburzenie relacji dziecka z drugim rodzicem. Najczęściej dochodzi do niej podczas rozwodu, rozstania rodziców (choć może dochodzić też do niej w tzw. pełnych rodzinach).
Zwykle mówi się w tym przypadku o utrudnianiu kontaktu z dzieckiem rodzicowi przez drugiego rodzica i o izolowaniu dziecka od niego, ale w rzeczywistości alienacja może przybierać bardzo różne formy. Możemy mówić także o próbach nastawiania dziecka negatywnie do drugiego rodzica, o „kupowaniu” jego pozytywnych uczuć względem siebie, a jednocześnie oferowaniu mu rozmaitych korzyści, w tym materialnych, w zamian za niechęć i negatywne uczucia względem drugiego rodzica. Formą alienacji rodzicielskiej określa się także nastawianie dziecka przeciwko drugiemu rodzicowi poprzez opowiadanie o nim złych rzeczy czy też poprzez mówienie o nim przy dziecku czy do dziecka w sposób pogardliwy, a także przez obarczanie go w oczach dziecka całkowitą winą za rozpad rodziny. Inną formą jest wzbudzanie w dziecku strachu przed drugim rodzicem czy nieufności wobec niego, a także wzbudzanie w nim poczucia winy, na przykład za to, że tęskni za drugim rodzicem.
Teoria alienacji rodzicielskiej – kontrowersje
Jasne wydaje się, że próba utrudniania kontaktu z dzieckiem rodzicowi przez drugiego rodzica jest czymś, co może na nie bardzo źle wpłynąć, mieć bardzo poważne konsekwencje. Zalicza się do nich między innymi: niskie poczucie własnej wartości; skłonności do uzależnień; zwiększenie poziomu agresji oraz autoagresji; problemy poznawcze, a nawet niższy iloraz inteligencji; stany lękowe; depresję; zaburzenia odżywiania czy snu; problemy z nawiązywaniem zdrowych relacji.
Jednak nie można pominąć kontrowersji, które pojawiły się w odniesieniu do zjawiska alienacji rodzicielskiej. Nie bez powodu bowiem Grupa Ekspertów Rady Europy ds. Przeciwdziałania Przemocy wobec Kobiet i Przemocy Domowej wskazuje, że należy odejść od koncepcji alienacji rodzicielskiej i nie odwoływać się do niej, kiedy sądy podejmują decyzje dotyczące opieki i regularnych spotkań z dziećmi.
Dlaczego? Zauważono bowiem, że teorię tę zaczęto wykorzystywać przeciwko matkom, które doświadczyły przemocy ze strony ojca swojego dziecka. Zaczęto obarczać je winą za podejmowanie działań noszących znamiona alienacji. Stawały się one więc odpowiedzialnymi za złe relacje dzieci z ich przemocowymi ojcami.
Grupa Ekspertów Rady Europy powołuje się na to, że już w 2020 roku WHO, czyli Światowa Organizacja Zdrowia, usunęła alienację rodzicielską z Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-1. Decyzja ta została uargumentowana opiniami ekspertów, które dowodziły właśnie wykorzystywania alienacji rodzicielskiej do tego, by odwrócić uwagę między innymi od wielkiego problemu, jakim jest przemoc domowa.
Alienacja rodzicielska – gdzie szukać pomocy?
Temat alienacji jest zatem dość złożony, ale bez wątpienia nie wolno pozostawać na niego obojętnym. Oczywiste jest przecież, że nie wszystkie przypadki dotyczące alienacji rodzicielskiej związane są z rodzinami, w których stosowana była przemoc. Rodzice dość często w obliczu tak trudnej sytuacji, jaką jest rozpad rodziny, nie mają wystarczającej wiedzy oraz umiejętności, które pozwolą na to, aby w sposób jak najbardziej optymalny ochronić dziecko. To trudny moment, kiedy „grają” w nas rozmaite emocje, pojawiają się najróżniejsze uczucia: złość, rozpacz, poczucie niesprawiedliwości, chęć zemsty na partnerze, a my – zaślepieni nimi – nie zdajemy sobie sprawy, że największymi ofiarami naszego stanu i naszych działań stają się nasze dzieci. Już sam rozpad rodziny, rozstanie rodziców, czyli przewrócenie do góry nogami całego ich dotychczasowego świata, jest dla nich ogromnym cierpieniem i zaburzeniem tak ważnego poczucia bezpieczeństwa. Jeśli dodatkowo uwikłamy je w „grę” między rozstającymi się rodzicami – skrzywdzimy je podwójnie.
Dlatego tak ważne jest skorzystanie z fachowej rady i pomocy, kiedy taka sytuacja nas dotyczy. Ostatecznym rozwiązaniem jest skierowanie wniosku do sądu, ale warto wcześniej skorzystać z innych możliwości. Jest wiele akcji społecznych i organizacji, które pomagają partnerom rozstać się w taki sposób, który pozwoli w jak największym stopniu ochronić dziecko. Można także skorzystać – a wręcz jest to wskazane – z pomocy psychoterapeuty czy też z mediacji rozwodowych.