1. Zwierciadlo.pl
  2. >
  3. Psychologia

Spójrzmy prawdzie w oczy. Czy możliwe jest życie bez kłamstwa?

Naukowcy dowodzą, że kłamstwo jest po prostu wpisane w naszą egzystencję. (Fot. iStock)
Naukowcy dowodzą, że kłamstwo jest po prostu wpisane w naszą egzystencję. (Fot. iStock)
Wszyscy wiemy, czym jest kłamstwo. Mimo to etycy, prawnicy, filozofowie łamią sobie głowy, jak je udowodnić. Wszyscy myślimy źle o kimś, kto kłamie, a mimo to kłamiemy jak z nut – według badań średnio dwa razy dziennie. Czy możliwe jest życie bez kłamstwa?

Odpowiedź kilkunastu ankietowanych przeze mnie osób brzmiała identycznie: „Nie jest to możliwe”. Nawet dzieci nie wyobrażają sobie świata, w którym króluje prawda. Pytane przez psychologa Tomasza Witkowskiego, co sądzą na ten temat, odpowiadały: „Bez kłamstwa nie dałoby się żyć!”.

Okazuje się, że i tym razem dzieci wiedzą lepiej. Naukowcy dowodzą, że kłamstwo jest po prostu wpisane w naszą egzystencję. Tomasz Witkowski we wszechstronnie ujmującej ten problem książce „Psychologia kłamstwa” pisze: „Jeśli spojrzymy na historię naszego gatunku daleko, daleko wstecz, nietrudno będzie odnaleźć kłamstwa i uznać je za jedno z naczelnych praw natury. Bo to nie człowiek, lecz natura, a ściślej rzecz biorąc, ewolucja »wynalazła« zachowania, które my nazywamy kłamstwem bądź oszustwem”. Kłamie kameleon, upodobniając się do otoczenia, kłamie pewien rodzaj południowo-afrykańskich gąsienic, które w sytuacji zagrożenia udają jadowitego węża, kłamią pasożyty oszukujące nasz system odpornościowy. Ale zwierzęta robią to na ogół po to, żeby przetrwać: nie dać się zjeść, zdobyć pożywienie, w celach prokreacyjnych. Dlaczego kłamie człowiek?

Białe i czarne

Siedem lat temu ciężko zachorował mój ojciec. Nikt w rodzinie nie odważył się wyjawić mu prawdy, baliśmy się, że jej nie udźwignie. Skłamaliśmy, że to nic poważnego, że wszystko będzie dobrze. Zrobiliśmy to z tak zwanych szlachetnych pobudek. Czy jednak mieliśmy do tego prawo? Po latach, gdy prawda wyszła na jaw, tata miał do nas żal, że nie przygotowaliśmy go do walki z chorobą.

Już Tomasz z Akwinu próbował ustalić motywy kłamstw, dzieląc je na żartobliwe, konieczne i obliczone na szkodę. Z kolei święty Augustyn sklasyfikował je na dziewięć kategorii, począwszy od kłamstwa służącego pomocy, poprzez takie, które rani, po kłamstwo według niego najcięższego kalibru – dotyczące religii. Współczesne teorie opisują motywy kłamców o wiele precyzyjniej, jedna z nich przytacza tych motywów aż 41. Na przykład: Z przyzwyczajenia. Ponieważ inni wokół nas kłamią. Bo jesteśmy zmuszeni. Ponieważ nie chcemy wyjawić naszych przekonań. Żeby się zrewanżować. Dlatego że jesteśmy irracjonalni.

Tomasz Witkowski, konstruując swoją klasyfikację kłamstw (mimowolne, altruistyczne, żartobliwe, egoistyczne, manipulacyjne, destrukcyjne), przyznaje jednocześnie: „Zamykam ją bardziej z obawy przed nadmiernym rozrostem niż poczucia wyczerpania tematu. Bo oto pojawia się katalog motywów bardziej subtelnych, takich jak: marzenia, potrzeba piękna, ucieczki ze świata rzeczywistości w świat fikcji”.

Profesor Jolanta Antas z Zakładu Teorii Komunikacji Instytutu Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego od wielu lat zajmująca się teorią komunikacji niewerbalnej, autorka książki „O kłamstwie i kłamaniu”, też twierdzi, że życie bez kłamstwa to idée fixe. „Nigdy bym się nie upierała, żeby kłamstwo wyplenić ze społeczeństwa. Często jest to bowiem skuteczna strategia lecząca stosunki międzyludzkie. Mam tu na myśli zabraniające powiedzieć prawdę konwencje grzecznościowe, które nazywa się »białymi kłamstwami« w przeciwieństwie do kłamstw ciężkich, czyli »czarnych«. Kiedy mamy do wyboru »białe« kłamstwo albo bolesną prawdę, wybieramy to pierwsze”.

O skali zjawiska (kłamstwa czarnego i białego razem wziętych) świadczą badania amerykańskich naukowców. Brało w nich udział 77 studentów, którzy mieli zarejestrować wszystkie swoje kłamstwa w ciągu tygodnia. I co się okazało? Że badani kłamali średnio dwa razy dziennie i to przede wszystkim na swój temat – żeby obronić lub podwyższyć swoją samoocenę. Około dwukrotnie więcej kłamstw przynosiło korzyść samemu kłamcy, przy czym częściej były to korzyści psychologiczne niż materialne. Co czwarte kłamstwo wypowiadano po to, żeby nie ranić czyichś uczuć lub ochronić kogoś przed niezręczną sytuacją.

Zdradliwe przebieranie nogami

Katarzyna, 23-letnia studentka lingwistyki o subtelnej urodzie, ma błahy z pozoru problem. Nie umie powiedzieć koleżankom, że wyglądają w czymś okropnie, tylko odpowiada nieszczerze: „super”. – Wiem, że jestem fałszywa, ale inaczej nie potrafię. Może robię im w ten sposób krzywdę, bo utwierdzam w błędnym przekonaniu? A może mówiąc swoje zdanie, skrzywdziłabym je, bo zepsułabym im dobre samopoczucie?

Stan Walters, jeden z największych amerykańskich ekspertów w wykrywaniu oszustw, w książce „Kłamstwo. Cała prawda o…” pisze, że ten proceder niejedno ma imię. Bo to zarówno dezinformacja, wprowadzanie w błąd, zatajanie, oszukiwanie, fałszowanie, jak i bardziej niewinne jego odmiany, czyli: ukrywanie, kręcenie, gmatwanie, maskowanie, koloryzowanie, zmyślanie, przekręcanie, unikanie. Jakkolwiek by nazwać tę praktykę, jedno jest pewne – nie byłaby możliwa bez odbiorcy, czyli okłamywanego, któremu kłamiący „wciska kit” w określonym celu.

Kłamcy posiedli różne strategie. Potrafią fałszować emocje, zakładać maski, próbować uwiarygodniać fakty, manipulować przekazywaniem informacji, grać. Ale nie są w tym doskonali. Iwona Winiarska Feleszko, adwokat specjalizująca się w sprawach cywilnych, rodzinnych i gospodarczych, obserwuje na sali rozpraw różne postawy zeznających.

– Sąd jest miejscem stresującym i jeżeli nawet ktoś wcześniej przygotuje sobie w głowie kłamliwe zeznania, to w konfrontacji z sędzią, przed którym miałby je wygłosić, bardzo często łagodzi swoje kłamstwo albo wręcz wycofuje się ze składania fałszywych zeznań. Tylko starzy wyjadacze, czyli ludzie zeznający w sądzie wiele razy, nabierają przekonania, że nic im się nie może stać i że ich kłamstwo nie zostanie zweryfikowane, w związku z tym kłamią niejako na luzie. Ci, którzy są w sądzie po raz pierwszy, okropnie się denerwują. Każdy przeżywa to na swój sposób: jedni wyłamują palce, inni się czerwienią albo jąkają, tracą wątek. Obserwowałam niedawno pewnego człowieka, który ewidentnie kłamał, co wynikało z dokumentów, jakie miałam przed sobą. Był przy tym tak zdenerwowany, że drgał każdy mięsień jego twarzy. Sędzia czy adwokat z dużym prawdopodobieństwem mogą odczytać po zewnętrznych symptomach zachowania człowieka, czy ten mija się z prawdą.

– Kłamstwo jest stanem podwójnej świadomości – wyjaśnia Jolanta Antas. – Kłamca musi wyprodukować nieprawdziwą wersję, ale jego ręce są jakby podłączone do myśli, które chce ukryć. I przestaje gestykulować, co jest sygnałem, że coś nie gra. Ale świadczą o tym nie tylko ręce. Wykonując ten w gruncie rzeczy ogromny wysiłek mentalny, jakim jest spreparowanie kłamstwa, człowiek traci kontrolę nad ciałem, szczególnie tymi jego partiami, których nie widzi. Przeprowadzono eksperyment polegający na tym, że trzem grupom terapeutów pokazano materiał nagrany podczas rozmowy z człowiekiem, który usiłował ukryć chorobę psychiczną. Pierwsza grupa widziała jedynie jego twarz, druga twarz i tułów, a trzecia całą postać. Jedynie trzecia grupa trafnie oceniła stan chorego. Zdradziło go przebieranie nogami, szuranie, wiercenie się. O kłamstwie informuje nawet nasza skóra – wytwarza się na niej wtedy rodzaj napięcia. Wygodna na co dzień koszula nagle nas pije, drażni i mamy przemożną ochotę się podrapać. To często silniejsze od nas. Jak wynika z badań Desmonda Morrisa zajmującego się kłamstwem, człowiek na prawdziwe swędzenie reaguje co najmniej siedmioma drapnięciami. Kiedy wykonuje ich mniej, to znaczy, że odczuwa jakiś niepokój. Podczas kłamstwa poza naszą kontrolą pozostaje ruch źrenic, które wtedy wyraźnie się zwężają. Natomiast nie jest prawdą przekonanie, że kłamca nie patrzy w oczy. Wytrawny oszust nie tylko będzie nam patrzył prosto w oczy, ale jeszcze się uśmiechał.

Język naszego ciała doskonale „czyta” wariograf, zwany potocznie wykrywaczem kłamstw. To aparatura wielkości aktówki wyposażona w czujniki rejestrujące pracę serca, oddech, przewodniość skóry. Zakłada się ją na klatkę piersiową, ramię oraz palce dłoni.

 
Jacek Bieńkuński, jeden z najbardziej uznanych polskich ekspertów obsługujących to urządzenie (badał m.in. podejrzanych o zabójstwo Jaroszewiczów), tak precyzuje swoją rolę: – Nie zajmuję się wykrywaniem kłamstw, bo z tym odsyłam do wróżki. Zajmuję się śladami, jakie zostają w naszej pamięci i systemie nerwowym po dokonaniu określonego czynu.

Badanie wariografem to naukowa metoda z dziedziny kryminalistyki ustalająca, czy w świadomości badanej osoby są zarejestrowane ślady związane z uczestnictwem w jakimś zdarzeniu. Żeby zaistniała reakcja na ten bodziec, muszą wystąpić dwa czynniki: świadomy odbiór – badania wariografem nie mają nic wspólnego z podświadomymi reakcjami – i poczucie zagrożenia, które wynika z lęku badanego przed ujawnieniem faktycznego związku ze zdarzeniami, o które będzie pytany. Naukowo dowiedziono, że człowiek aktywnie uczestniczący w zdarzeniu reaguje inaczej niż osoba, która jest o to uczestnictwo pomówiona. Świadczą o tym zmiany psychofizjologiczne organizmu, które są zapisywane na przesuwającej się taśmie papieru w postaci wykresu. To na jego podstawie ekspert opracowuje opinię.

Co do wiarygodności tych badań zdania są podzielone. Na pytania, czy urządzenie można oszukać, Jacek Bieńkuński odpowiada: – Urządzenia nie, eksperta tak, zwłaszcza jeżeli ma małe doświadczenie. Bo najtrudniejszy element badania to ułożenie dobrych pytań testowych i interpretacja zapisu urządzenia.

Portret kłamcy

Paweł, lat 35, biznesmen z branży budowlanej, wzbudza zaufanie. Przystojny, spokojny, uprzejmy. Zawsze uważnie słucha swoich klientów i nigdy nie mówi, że coś nie jest możliwe. Umie czarować kobiety, a ponieważ to one najczęściej prowadzą dziś budowy swoich domów, ma w tym względzie wiele „sukcesów”. Gorzej z dotrzymywaniem słowa. Notorycznie łamie umowy, nie wywiązuje się z zobowiązań, wymyślając przy tym wyszukane alibi. O takich ludziach jak Paweł mówi się „urodzony kłamca”. Czy słusznie? Czy można urodzić się z predyspozycją do oszukiwania?

Psychologia już dawno dowiodła, że coś takiego jak wrodzona cecha nieuczciwości nie istnieje. Mówi jedynie o naturalnych kłamcach, czyli ludziach od urodzenia mających łatwość wprowadzania innych w błąd i nieodczuwających z tego powodu żadnego strachu. Naturalni kłamcy mają zdolność do podejmowania racjonalnych decyzji, potrafią uczyć się na podstawie własnych doświadczeń i myśleć elastycznie, są indywidualistami. „Dobry kłamca powinien nie tylko być sprawny intelektualnie, ale również mieć dobrą pamięć, wszak musi pamiętać, kiedy, komu, w jakich okolicznościach, w zestawieniu z jakim innym sądem przedstawiał nieprawdziwe dane” – pisze w „Psychologii kłamstwa” Tomasz Witkowski.

Jego przypuszczenia potwierdzają badania Belli DePaulo, profesor psychologii z uniwersytetu w Wirginii, która wykazała, że ludzie z wyższym wykształceniem częściej mijają się z prawdą. Kłamstwa (zwykle niewinnego) w czasie 10-minutowej rozmowy dopuszcza się 20 procent ludzi, podczas gdy wśród tych z wyższym wykształceniem ta proporcja wynosi 33 procent. Uczona tłumaczy to zjawisko większym zasobem słów i pewnością siebie ludzi wykształconych. Niektórzy ewolucjoniści idą dalej – ich zdaniem właśnie doskonalenie sztuki wzajemnego oszukiwania doprowadziło do przyspieszonego rozwoju ludzkiego mózgu! Na szczęście to tylko hipotezy.

Na podstawie badań można pokusić się o stworzenie psychologicznego portretu kłamcy. To pragmatyk, dla którego cel doraźny jest o wiele bardziej istotny niż wyznawane zasady. Z łatwością zmienia poglądy dla uzyskania jakichś korzyści, swobodnie operuje sprzecznymi informacjami, umie powstrzymywać emocje. (Bycie pragmatykiem nie jest jednak równoznaczne z byciem kłamcą.) Rasowy kłamca jest na ogół bezwzględnym graczem o cynicznych poglądach na ludzką naturę, zakładającym, że wszyscy – tak jak on – dążą do władzy i prestiżu, że dobro publiczne to pozory, które nie mają większego znaczenia.

Zdaniem niektórych naukowców to kobiety częściej mijają się z prawdą. „Dlaczego kobiety kłamią?” pyta w tytule książki Harriet Lerner i winą za to obarcza patriarchalny system społeczny, w którym kobiety od wieków żyją i w którym muszą sobie jakoś radzić. Tomasza Witkowskiego nie przekonują takie tłumaczenia. Pisze: „Być może pokutuje w tym względzie stereotyp podobny do tego, który mówi, że kobiety mają większą od mężczyzn skłonność do gadulstwa. Badania pokazują jednak, że jeśli w grupie mężczyzn kobiety i mężczyźni mówią tyle samo, to ludzie sądzą, że więcej mówiły kobiety! Niewykluczone, że podobny stereotyp funkcjonuje w zakresie kłamstwa”.

Najdroższy rachunek

Ewa, studentka medycyny, zachodzi w ciążę z przygodnie poznanym mężczyzną. Ukrywając prawdę, poślubia swojego długoletniego chłopaka. Dziś ma 42 lata, jest szanowaną lekarką, żyje z mężczyzną, którego poślubiła, i ma z nim syna. Córka z przelotnego związku studiuje medycynę. Nikt poza Ewą nie zna prawdy. Co by było, gdyby ją wyjawiła? Czy ma prawo oszukiwać najbliższych? A czy ma prawo burzyć ich szczęście, mówiąc o wszystkim?

Oto dylematy moralne, przed jakimi stają ludzie dopuszczający się kłamstwa. Prawda i kłamstwo to pojęcia ściśle związane z moralnością. To pierwsze wypisuje się na wielu sztandarach, drugie wywołuje oburzenie, potępienie, choć w świecie natury bywa oceniane jako doskonała umiejętność przystosowawcza. Zresztą nie tylko w naturze. O legitymizacji kłamstwa świadczy wiele przykładów z historii kultury, począwszy od mitycznego Odysa, mistrza forteli, przez romantycznego bohatera Konrada Wallenroda.

Wielu filozofów sądzi jednak, że kłamstwo nie jest ani moralnie dobre, ani moralnie złe. Jest po prostu formą społecznego działania. Dopiero skutki, które wywołuje, mogą być oceniane w kategoriach moralnych.

Sofokles na pytanie, czy kłamstwo jest godne pogardy, odpowiedział: „Nie, jeśli kłamstwo może nas ocalić”. Wielu z nas dorzuciłoby kolejne „nie”: Jeśli kłamiemy w dobrych intencjach. Jeśli nie chcemy zrobić komuś przykrości. Jeśli chcemy pomóc. Gdy chcemy podkolorować szarą rzeczywistość.

Ten ostatni argument podnosi też znany pisarz latynoamerykański Mario Vargas Llosa, pisząc w „Prawdzie kłamstw”: „Fikcja wzbogaca naszą egzystencję, dopełnia i wynagradza przelotnie ów tragiczny los, jaki przypadł nam w udziale: wiecznie pragnąć i marzyć o czymś więcej, niż rzeczywiście jest nam dane. Fikcja wzbogaca ludzką egzystencję, nadając jej ów wymiar, którym karmi się nasze życie sekretne – nieuchwytne i ulotne, a tak drogocenne, choć przeżywane tylko na niby. Jest to prawo, którego powinniśmy bronić bez wstydu”.

Chciałoby się dodać – pod warunkiem że realizacja tego prawa nie szkodzi innym. Pozwalam sobie nieskromnie polemizować z wielkim pisarzem. Wydaje mi się, że w dzisiejszym zakłamanym świecie o wiele bardziej niż obrona prawa do fikcji potrzebna jest obrona prawa do prawdy.

Jak nie dać się okłamać? – Nie ma na to jednego dobrego sposobu – odpowiada profesor Jolanta Antas. – Gdyby był, kłamalibyśmy mniej. Jedyną szansą jest uważne analizowanie przekazu naszego rozmówcy, ćwiczenie się w wyłapywaniu niespójności w zachowaniu. Tak szkoli się między innymi agentów służb specjalnych. Oni mają świetne wyniki, więc i nam powinno z czasem iść coraz lepiej. Lepszej rady nie mam.

Jacek Bieńkuński instruuje kandydata do badań pół żartem, pół serio: – Proszę odpowiadać na pytania testowe zgodnie z prawdą „tak” lub „nie”. I dodaje: – Bo najtrudniejszy do zapłacenia jest rachunek sumienia.

Korzystałam z: Tomasz Witkowski „Psychologia kłamstwa”,  Moderator, Taszów 2006; Jolanta Antas „O kłamstwie i kłamaniu. Studium se-mantyczno pragmatyczne”, Universitas, Kraków 2000; Stan B. Walters „Kłamstwo. Cała prawda o…”, GWP, Gdańsk 2005; Harriet G. Lerner, „Dlaczego kobiety kłamią? Prawda i kłamstwo  w życiu kobiet”, Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl”, Warszawa 1997.

Share on Facebook Send on Messenger Share by email
Autopromocja
Autopromocja

ZAMÓW

WYDANIE DRUKOWANE E-WYDANIE
  • Polecane
  • Popularne
  • Najnowsze