Niezaproszone i uporczywe – niechciane natrętne myśli potrafią uprzykrzyć codzienność, napędzając strachu i powodując dyskomfort psychiczny. Kiedy są przyczyną krótkotrwałego stresu, a kiedy objawem choroby psychicznej lub zaburzenia osobowości?
Wydaje się, że niechciane natrętne myśli pojawiają się znikąd – są dziwne, niepokojące, budzące lęk, a nawet grozę. Powtarzają się, nie chcą odejść, wciągają w spiralę zamartwiania się lub narastającego wstydu. Im bardziej chcemy wyrzucić je z głowy, tym bardziej utrzymują się i nasilają. Natarczywe myśli są doświadczeniem każdego człowieka i choć niewygodne i uciążliwe – najczęściej są nieszkodliwe jak większość wytworów ludzkiego umysłu pozostającego we władzy niekontrolowanych emocji: pojawiają się i znikają. Ważniejsze od ich istnienia jest to, jak na nie reagujemy – na ile jesteśmy ich świadomi i na ile opanowaliśmy techniki, jak pozbyć się natrętnych myśli. Mogą być one jednak objawem choroby psychicznej lub zaburzenia osobowości – wtedy konieczna jest pomoc psychiatryczna i farmakologia oraz długoterminowa psychoterapia.
Obsesje kompulsywne – co je wywołuje? Przyczyny pojawiania się natrętnych myśli są rozmaite. Często są spowodowane po prostu stresem lub lękiem. Zdarza się przecież, że niepokoimy się, że nie znajdziemy pracy albo że dziecku, które pierwszy raz wyjechało na obóz, stanie się coś złego. To dokładnie natrętne myśli, które najczęściej mijają same lub ustępują, bo okoliczności się zmieniają – znajdujemy pracę, a dziecko wraca z wakacji całe i zdrowe. Przyczyny natrętnych myśli to też na przykład zmiany hormonalne, chociażby po narodzeniu dziecka lub w czasie menopauzy. Nerwica natręctw a ciąża to osobny i rozległy temat.
Jeśli jednak pojawia się obsesja na ich punkcie, która zakłóca codzienne funkcjonowanie, mogą okazać się objawem choroby psychicznej, jaką są zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD), nazywane nerwicą natręctw, lub być jednym z efektów zaburzeń lękowych i depresji. Występują także przy PTSD – zespole stresu pourazowego, który jest zaburzeniem psychicznym wywołanym traumą. Jeżeli treść myśli natrętnych ma charakter urojeniowy czy paranoidalny, mogą być sygnałem rozwijających się chorób psychicznych – schizofrenii i choroby afektywnej dwubiegunowej. Myśli te należą również do symptomów zaburzenia osobowości obsesyjno-kompulsywnej. Dokładne zrozumienie natrętnych myśli i zdiagnozowanie ich źródła pozwala znaleźć sposób, żeby je zniwelować i zlikwidować. Wtedy wiadomo, jak ma wyglądać leczenie.
Jak uspokoić natrętne myśli? Jeśli są one wynikiem stresu, natrętne myśli można pokonać, jeśli potrafimy je zidentyfikować. Dręczą cię niechciane myśli? Po czym je rozpoznać?
- Są niezwykłe, różnią się od typowych myśli, które generuje nasz mózg – na przykład katastroficzne, zawierające w sobie przemoc lub zupełnie irracjonalne.
- Są uciążliwe i trudne do opanowania – nie można się ich pozbyć i jednocześnie wywołują dyskomfort psychiczny. Im więcej o czymś myślimy, tym bardziej się niepokoimy i tym straszniejsze czy dziwniejsze te myśli się stają. Walka z myślami i kontrolowanie myśli nie ma sensu, lepiej nauczyć się z nimi postępować, wykonując następujące kroki:
- Zidentyfikuj myśl jako natrętną i pomyśl: „To tylko myśl; to nie jest to, co chcę myśleć, to nie jest to, w co wierzę, i to nie jest to, co chcę czuć czy robić. To moje radzenie sobie z negatywnymi myślami”.
- To myśli śmieci. Walka z myślami to walka z wiatrakami. Kiedy przyjdzie ci do głowy uporczywa myśl, po prostu ją zaakceptuj. Nie próbuj sprawić, żeby zniknęła.
- Nie osądzaj siebie. Bądź świadomy, że obsesyjne myśli nie oznaczają, że coś jest z tobą nie tak. Po prostu potrzebujesz zmiany schematów myślenia i technik uspokojenia. Sposoby radzenia sobie mogą okazać się proste. Przy natrętnych myślach nie zawsze potrzebna jest terapia psychologiczna.
Na uspokojenie natrętnych myśli często pomagają techniki relaksacji, takie jak ćwiczenia oddechowe czy praktyka uważności. Jeśli wykonujemy je regularnie, następuje zmiana schematów myślenia.
Ruminować to znaczy wielokrotnie, bezproduktywnie skupiać się na przyczynach, znaczeniu i skutkach swoich problemów, swojej sytuacji czy swojego stanu. Podczas ruminacji pozostajemy bezczynni – nie szukamy środków zaradczych, żeby zmienić coś w swoim życiu ani nie następuje zmiana schematów myślenia, a przez co nie jest możliwe skuteczne poradzenie sobie z ciągłym natłokiem myśli i radzenie sobie z negatywnymi myślami. Ruminacja łączy się z poczuciem bezradności, osądzaniem siebie, innych i okoliczności. Nie sprowadza się tylko do samopoczucia, ponieważ odgrywa rolę w takich chorobach, jak zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, bulimia, depresja czy zaburzenia lękowe. Objawy natłoku myśli, jakim są ruminacje, powodują, że sytuacja, która jest zwykłą życiową trudnością, zaczyna nas przerastać, a umysł traci umiejętność pozytywnego przewidywania przyszłości.
Długoterminowe strategie radzenia sobie z ruminacjami i skuteczne techniki, jak się pozbyć natrętnych myśli, polegają przede wszystkim na odwracaniu od nich uwagi i przekierowaniu jej na działanie. Walka z myślami zwykle jest bezproduktywna. Przezwyciężanie myśli ruminacyjnych związane jest z odróżnieniem ich od prawdziwej refleksji. Pierwsze szukają błędów i są jałowe, drugie zaś znajdują rozwiązanie poprzez pytanie „Jak postąpić?”. W przypadku ruminacji zrozumienie natrętnych myśli nie jest potrzebne – skuteczniejsze jest zwrócenie się ku przyszłości. Wtedy zmiana schematów myślenia następuje niemal automatycznie. Radzenie sobie z ruminacjami w końcu się udaje.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD), znane powszechniej jako nerwica natręctw, dotyczy od 1 do 3 proc. ludzkiej populacji. To choroba psychiczna, którą charakteryzują natrętne myśli – inaczej obsesje o charakterze irracjonalnym i nawracającym. Obsesje te prowadzą do powtarzalnych zachowań, zwanych kompulsjami. To przymusowe i wielokrotne wykonywanie określonych czynności, które mają zapobiec wyimaginowanym groźnym konsekwencjom. Diagnoza nerwicy natręctw jest stawiana, jeśli długotrwałe próby powstrzymania się od obsesyjnego myślenia czy kompulsywnego działania są nieskuteczne – na krótko niwelują napięcie, by w końcu nasilić lęk. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne zwykle obejmują zarówno obsesje, jak i kompulsje, ale możliwe jest również występowanie wyłącznie tych pierwszych lub drugich. Często występują dodatkowe objawy nerwicy natręctw, jak znaczące zaburzenia nastroju i izolacja społeczna.
Przyczyny natrętnych myśli nie są jeszcze do końca poznane, ale naukowcy wiążą ich występowanie zarówno z traumatycznymi doświadczeniami, zwłaszcza w dzieciństwie, jak i dysfunkcją obwodu korowo-prążkowiowo-wzgórzowo-korowego (CSTC) w mózgu, który zawiaduje wytwarzaniem serotoniny, dopaminy i glutaminianu. Związane z nimi zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne mają tę samą etiologię.
Objawy nerwicy natręctw myślowych obejmują zaburzenia funkcji poznawczych, pamięci przestrzennej oraz działań zorientowanych na cel. Dlatego nie jest łatwo leczyć natłok myśli przy OCD – wymaga to współpracy psychiatry i psychoterapeuty.
Przy OCD często diagnozuje się: bezsenność, epizody depresyjne, zachowania autoagresywne, a także uzależnienia – zwłaszcza od alkoholu i leków. Chorym trudno uporać się z poczuciem izolacji społecznej. Dopiero długoterminowe strategie leczenia nerwicy dają szansę na wyzdrowienie.
OCD zwykle diagnozuje się w wieku nastoletnim lub w młodym wieku dorosłym, ale nerwica natręctw u dzieci też występuje. Objawy zwykle mają różny stopień nasilenia i zmieniają się przez całe życie. Rodzaje obsesji i kompulsji mogą również zmieniać się z biegiem czasu. Objawy na ogół nasilają się pod wpływem większego stresu, zwłaszcza w okresach życiowych zmian. OCD uważane jest za zaburzenie trwające przez całe życie. Może mieć objawy określone jako łagodne, umiarkowane lub tak głębokie, że powodują niepełnosprawność umysłową – wtedy leki na nerwicę są częstym rozwiązaniem.
Przykłady nerwicy natręctw i rodzaje nerwicy natręctw
Natrętne myśli i natrętne czynności najczęściej dotyczą poniższych czterech tematów. Między innymi na ich podstawie stawiana jest diagnoza nerwicy natręctw. Rozpoznaj rodzaj natrętnych myśli i przykłady natrętnych myśli:
- Obawa przed zarazkami, bakteriami, brudem, objawiająca się kompulsywnym myciem i sprzątaniem.
- Obsesyjne myśli o wyrządzeniu komuś krzywdy lub doznaniu jej od innych; myśli dotyczące przemocy, w tym seksualnej.
- Obsesja na punkcie symetrii i ładu w otoczeniu, objawiająca się kompulsywnym porządkowaniem i kontrolowaniem, czy otoczenie jest bezpieczne.
- Kompulsywne gromadzenie przedmiotów.
Przykłady natrętnych myśli i treść myśli natrętnych
- Strach przed kontaktem z przedmiotami, które dotykali inni.
- Wielokrotne sprawdzanie, czy drzwi są zamknięte na klucz lub czy kuchenka jest wyłączona.
- Intensywny stres, gdy przedmioty, na przykład książki, nie są poukładane w określony sposób.
- Myśl o samochodzie wjeżdżającym w tłum ludzi.
- Wyobrażanie sobie niestosownego zachowania się w miejscach publicznych.
Jak leczyć nerwicę? Kiedy zdecydować się na leczenie nerwicy natręctw myślowych? Nie należy z tym zwlekać, bo leczenie natłoku myśli najczęściej okazuje się skuteczne, zmieniając na lepsze jakość życia. Kontakt z psychiatrą i psychologiem jest konieczny, kiedy natarczywe myśli zaczynają zakłócać codzienne życie, szczególnie jeśli ograniczają zdolność do pracy, bycie w relacjach i czerpanie przyjemności z życia. Rozpoznanie nerwicy natręctw i pozyskanie wiedzy, na czym polega nerwica, to pierwszy krok. Długoterminowe strategie radzenia sobie z nerwicą natręctw to farmakologia i terapia, na przykład poznawczo-behawioralna, podczas której następuje zmiana schematów myślenia. Poradnictwo psychologiczne pomaga zmieniać wzorce myślowe oraz pozwala na kontrolowanie myśli, co umożliwia lepsze radzenie sobie z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym. Klient otrzymuje wskazówki, jak radzić sobie z nerwicą natręctw na co dzień. Przezwyciężanie myśli staje się łatwiejsze i wchodzi w nawyk.
Występowanie natrętnych myśli może wynikać z obsesyjno-kompulsywnego zaburzenia osobowości. Wtedy kompulsywność i przewaga negatywnych emocji są patologicznymi cechami osobowości. Brak kontroli impulsów, które są nieuświadomione, przejawia się nieugiętym perfekcjonizmem ze skłonnością do ciągłego analizowania szczegółów. Osoby z tym zaburzeniem to zwykle zablokowani emocjonalnie i poznawczo sztywni moraliści. Zakres i skala przeżywanych przez nich uczuć jest ograniczona, a skrajna bezkompromisowość utrudnia im wykonywanie zadań i realizację celów. Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne powodują problemy z empatią i bliskością. Rozpoznanie nerwicy natręctw występuje się u ponad połowy psychiatrycznych pacjentów ze zdiagnozowaną osobowością obsesyjno-kompulsywną.
W międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD-10 odpowiednikiem osobowości obsesyjno-kompulsywnej jest osobowość anankastyczna, inaczej zespół anankastyczny. Osoby z tym zaburzeniem cechują: nadmierne niezdecydowanie przy jednoczesnej sumienności, zbytnie pochłonięcie szczegółami i ciągłe ich sprawdzanie, upór, ostrożność oraz sztywność.
Tego typu zaburzenia psychiczne osobowości mogą prowadzić do lęku uogólnionego. Osoby obsesyjno-kompulsywne bezustannie zaprzątają sobie głowę, czy dobrze pracują, czy nie popełniają błędów. Dlatego często mają trudności z podjęciem decyzji i odkładają sprawy na później. Przewlekły lęk może się nasilić do napadów paniki, kiedy ktoś znajdzie się w sytuacji ostrego konfliktu między przymusem wewnętrznym a presją z zewnątrz.
Obsesje kompulsywne i powiązana z nimi osobowość anankastyczna często powodują dystymię, czyli przewlekłe obniżenie nastroju i depresję o umiarkowanym, ale stałym nasileniu. Dzieje się tak dlatego, że silna potrzeba panowania nad własnymi emocjami i otoczeniem powoduje, że osoby te są narażone na poczucie przytłoczenia i beznadziejności. Te emocje pojawiają się razem z przekonaniem, że nie panuje się nad własnym życiem, a dotychczasowe mechanizmy radzenia sobie z nim nie zdają egzaminu.
Jak pomóc sobie uporać się z zaburzeniem? Tak jak w przypadku każdego zaburzenia osobowości pomóc mogą długoterminowe strategie – nurtami psychoterapeutycznymi, które się nimi zajmują, są między innymi terapia poznawcza, terapia schematów czy psychoanaliza. Mają one za zadanie wspomóc pacjenta w analizowaniu różnic między dogmatycznym przestrzeganiem zasad i procedur a elastyczną oceną rzeczywistości oraz pomóc w weryfikowaniu założeń i myśli automatycznych, które utrwalają perfekcjonizm i sztywność. Pomagają tu wiedza, jak rozpoznawać u siebie objawy natłoku myśli, oraz techniki, jak pozbyć się natrętnych myśli. Ile trwa leczenie? To zależy, na ile zapewni samodzielne i skuteczne poradzenie się sobie z konsekwencjami zaburzenia.
Źródła: J. Nerv Ment Dis 2014 Dec; 202(12):889-91; A. Beck, D. Davis, A. Freeman, „Terapia poznawcza zaburzeń osobowości”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; „Nastroje. Jak nauczyć się pogody ducha”, Wydawnictwo Czarna Owca.