Bóle głowy, rozdrażnienie, problemy ze snem – wiele osób skarży się na takie dolegliwości przy zmianie pogody. O związanych z nią zaburzeniach równowagi organizmu pytamy dr. Jakuba Szmyda i dr. Grzegorza Kalińskiego, biometeorologów z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej.
Pogoda wpływa na organizm człowieka – to fakt. Badania naukowców dowodzą na przykład, że przed burzą część osób czuje rozdrażnienie, a porywisty wiatr może budzić niepokój. W ten sposób organizm informuje o niebezpieczeństwie. Ale czy każdy człowiek jest wrażliwy na pogodę?
Jakub Szmyd: Zmiany w środowisku atmosferycznym powodują pewne zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu człowieka, ale tylko niektóre osoby to odczuwają. Podczas gdy dla większości z nas bodźce meteorologiczne są przyczyną co najwyżej nieznacznego, krótkotrwałego pogorszenia ogólnego samopoczucia, u meteoropatów pojawia się wyraźna, nieprzyjemna odpowiedź organizmu w postaci choćby osłabienia lub bólu. Wrażliwość na pogodę to cecha indywidualna, zależna od wielu czynników, zarówno po stronie pogody, jak i organizmu człowieka. Można być wrażliwym na różne bodźce meteorologiczne, na przykład na porywisty wiatr lub duchotę. Reakcja na nadchodzącą zmianę pogody może też następować w różnym czasie – u jednych pogorszenie stanu zdrowia może się zaznaczyć na kilkanaście godzin przed nadejściem frontu atmosferycznego, a u innych dopiero w trakcie jego przechodzenia.
Pogodę należy traktować jako ważny, ale nie jedyny środowiskowy czynnik kształtujący nasze samopoczucie, podobnie jak: hałas, smog czy stężenie pyłków roślin o istotnym potencjale alergizującym. Znaczenie pogody wynika jednak z tego, że bardzo trudno całkowicie odizolować się od jej wpływu. Nawet osoby długotrwale przebywające w budynkach, na przykład ciężko chore lub więźniowie, są narażone na zmiany ciśnienia atmosferycznego, zróżnicowany dopływ światła słonecznego czy bodźce akustyczne (grzmoty w czasie burzy, świst wiatru).
Czym jest meteoropatia?
Grzegorz Kaliński: Meteoropatia to zjawisko, które polega na nadmiernej reakcji organizmu na zmiany warunków atmosferycznych, objawiające się występowaniem objawów w sferze psychicznej i/lub fizycznej człowieka. Nazwa pochodzi od greckich słów meteoros (unoszący się w powietrzu) i pathos (cierpienie). Ta nadwrażliwość jest wynikiem ograniczonej zdolności organizmu do dostosowania się do zmian środowiskowych, które prowadzą do zaburzenia homeostazy, czyli wewnętrznej równowagi organizmu. Gdy zmiany w środowisku zewnętrznym są na tyle szybkie lub silne, że zdolność adaptacyjna organizmu zostaje przekroczona, u niektórych osób mogą wystąpić objawy meteorotropowe.
Czyli to coś więcej niż złe samopoczucie?
G.K.: Organizm człowieka dąży do utrzymania stałych warunków wewnętrznych, zapewniających optymalne środowisko do przeprowadzania procesów chemicznych i fizycznych zachodzących w ciele, a nieustannie zmieniające się warunki zewnętrzne mu to utrudniają. Skutkiem zaburzenia tej wewnętrznej równowagi może być rozwój meteoropatii i pojawienie się pewnych objawów. Możemy posłużyć się tutaj analogią do dalekiej podróży i zmiany strefy czasowej. Nagła zmiana przeważnie skutkuje wystąpieniem zespołu objawów psychofizycznych, nazywanych jet lag. Organizm potrzebuje nieco czasu, aby przestawić swoje układy, w tym nerwowy i hormonalny, i cały cykl dobowy do nowych okoliczności. W czasie przystosowywania się możemy odczuwać przykre dolegliwości w postaci na przykład bólu głowy, złego samopoczucia czy dezorientacji. Podobnie jest, gdy następuje gwałtowna zmiana pogody. Mimo że fizycznie pozostajemy w tym samym miejscu, otaczające nas warunki atmosferyczne szybko się zmieniają. Na przykład nadejście zimnego frontu atmosferycznego po kilku dniach stabilnej, suchej i słonecznej pogody ze słabym wiatrem przynosi ochłodzenie, spadek ciśnienia, wzrost zachmurzenia, opady i porywy wiatru. Organizm doświadcza wtedy gwałtownej zmiany warunków, zarówno krótkotrwałej, na przykład w czasie burzy, jak i długotrwałej, gdy przez kolejne dni temperatura jest wyraźnie niższa, jest mniej światła słonecznego, a wilgotność powietrza – duża. Jeśli zmiana warunków atmosferycznych jest zbyt szybka lub zbyt silna dla układów przystosowawczych, u niektórych osób mogą występować objawy meteorotropowe i będą się one utrzymywały aż do czasu przywrócenia homeostazy.
Czy z meteoropatią się rodzimy, czy ją nabywamy?
J.S.: Meteoropatia może być wrodzona, uwarunkowana specyficzną wrażliwością lub osłabieniem któregoś z układów, zwłaszcza nerwowego. U zdrowej osoby może ona się pojawić na skutek powikłań chorobowych lub długotrwałego unikania bodźców meteorologicznych – to rozhartowanie organizmu. Niektórzy wykazują okresową skłonność do meteoropatii, gdy ich organizm jest w gorszej kondycji – w czasie choroby lub silnego stresu. Wrażliwość na pogodę może więc dotyczyć każdego, przy czym, ogólnie rzecz ujmując, nasila się ona wraz z wiekiem, zmniejszeniem się sprawności fizycznej i osłabieniem organizmu, w tym w sferze psychicznej, na przykład w związku z pojawieniem się depresji.
Najbardziej narażeni są seniorzy i osoby przewlekle chore, zwłaszcza z problemami układu krążenia i układu oddechowego. Statystycznie częściej na meteoropatię uskarżają się mieszkańcy miast oraz kobiety. W pierwszym przypadku łatwo wskazać powód – to siedzący tryb życia i spędzanie wielu godzin w sztucznym mikroklimacie mieszkań i biur sprzyja osłabieniu mechanizmów przystosowawczych organizmu. W drugim wyjaśnienie nie jest oczywiste – możliwych przyczyn jest wiele: od zwykle mniejszej ekspozycji kobiet na działanie surowych warunków pogodowych, przez występowanie cyklu menstruacyjnego, co większa wrażliwość organizmu w określone dni, po mniejszą skłonność mężczyzn do przyznawania się do bólu.
Na działanie pogody podatne są także małe dzieci, ponieważ ich organizmy nie wykształciły jeszcze w pełni mechanizmów obronnych, na przykład dzieci nie potrafią wydajnie pocić się. Wraz z dorastaniem i coraz częstszą ekspozycją na działanie różnych warunków meteorologicznych następuje jednak stopniowe hartowanie organizmu.
To dolegliwość czy choroba cywilizacyjna?
G.K.: Meteoropatia nie jest jednostką chorobową sensu stricto i nie znajduje się na liście ICD-11, ale ma pewne cechy charakterystyczne dla chorób. Mianowicie prowadzi do złego samopoczucia, które Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznaje za chorobę. Można ją uznać za schorzenie cywilizacyjne, ponieważ zdecydowanie częściej uskarżają się na nią mieszkańcy państw wysoko rozwiniętych. Meteoropatia jest ceną, jaką płacimy jako społeczeństwo za postęp cywilizacyjny. Od tysięcy lat żyliśmy w harmonii z naturą, spędzając dużo czasu na jej łonie. W surowych warunkach organizm musiał szybko reagować na zmiany pogody, co go hartowało i kształtowało jego zdolności adaptacyjne. Wraz ze zmianami w stylu życia wrażliwość człowieka na bodźce meteorologiczne wzrosła i obecnie nie jesteśmy odporni na ich działanie tak bardzo jak nasi przodkowie. Meteoropatia jest wynikiem pogarszania się zdolności adaptacyjnych ludzkiego organizmu do zmieniających się warunków atmosferycznych, na skutek długotrwałego przebywania w warunkach kontrolowanych, czyli w pomieszczeniach chłodzonych latem i ogrzewanych zimą.
W kontekście obecnych zmian klimatycznych, w tym globalnego ocieplenia i częstszego występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych, starzenia się społeczeństwa i krótszego życia w zdrowiu, a także oczekiwanej poprawy warunków życia dzięki powszechnemu dostępowi do klimatyzacji, nawilżaczy i oczyszczaczy powietrza, prawdopodobne liczba osób cierpiących na meteoropatię będzie rosła.
Pogoda często się zmienia i oddziałuje na nas nieustannie. Jak sobie z tym radzić zwłaszcza przy nadwrażliwości?
J.S.: Nie ma jednego, uniwersalnego lekarstwa na meteoropatię. Powrót organizmu do stanu równowagi następuje najczęściej, gdy przestają działać bodźce wywołujące dolegliwość. Ze względu na ograniczone możliwości leczenia meteoropatii szczególne znaczenie mają działania profilaktyczne. Podstawą jest spędzanie jak najwięcej czasu w plenerze, najlepiej w warunkach zmiennej pogody. Regularna ekspozycja na działanie bodźców meteorologicznych hartuje organizm, czyniąc go odporniejszym na uciążliwości w przyszłości. Pobyt na zewnątrz najlepiej połączyć z aktywnością fizyczną, która sprzyja poprawie ogólnej kondycji organizmu.
Warto również dokładniej poznać reakcje własnego organizmu na działanie pogody. Jeśli wiemy, że nasze samopoczucie wykazuje zależność na przykład od porywistego wiatru lub szybkiego spadku ciśnienia atmosferycznego, sprawdzajmy w prognozach pogody, czy w najbliższym czasie wystąpi ten właśnie czynnik. Możemy wówczas przygotować się w odpowiedni sposób, na przykład przeznaczyć więcej czasu na sen i odpoczynek czy poprosić o pracę zdalną. W razie wystąpienia niekorzystnej pogody należy skracać pobyt na zewnątrz lub pozostać w domu. Pogorszone samopoczucie możemy łagodzić ćwiczeniami gimnastycznymi (pobudzają krążenie krwi), pijąc kawę (niweluje uczucie senności) lub stosując preparaty ziołowe (na przykład melisa działa uspokajająco, dziurawiec poprawia nastrój).
Jeżeli objawy meteorotropowe są silne, to doraźnie możemy wspomóc się środkami przeciwbólowymi. W sytuacji długotrwałego utrzymywania się silnych dolegliwości lepiej iść do lekarza i dokładnie zbadać organizm.
Jakie objawy mogą wskazywać, że cierpimy na meteoropatię?
G.K.: O meteoropatii możemy mówić wtedy, kiedy reakcja organizmu na zmiany pogody jest na tyle silna, że wywołuje dyskomfort, a tym samym pogarsza jakość życia. Najpowszechniejszymi objawami meteorotropowymi są obniżenie nastroju, pogorszenie sprawności psychofizycznej, uczucie osłabienia lub zmęczenia, dolegliwości bólowe: bóle głowy, bóle układu kostno-stawowego czy bóle blizn. Ponadto nadmierna senność lub pobudzenie, wydłużenie czasu reakcji, drażliwość i niepokój.
Warto pamiętać, że pogoda sama w sobie nie jest przyczyną chorób, ale może stanowić czynnik wyzwalający pewne objawy.
Jakub Szmyd, dr nauk o Ziemi, meteorolog, klimatolog, geolog. Specjalizuje się w badaniu właściwości leczniczych klimatu. W IMGW-PIB odpowiada za prowadzenie osłony biometeorologicznej Polski.
Grzegorz Kaliński, dr nauk ścisłych i przyrodniczych, klimatolog. Biometeorolog zajmujący się m.in. badaniem wpływu pogody na zdrowie i samopoczucie oraz wpływu mas powietrza na zachorowalność z powodu zawałów serca i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc.