Potężne monumentalne budowle o minimalistycznej konstrukcji to cechy nurtu określanego jako brutalizm. Architektura z tego okresu jest charakterystyczna, wręcz unikatowa i wciąż wywołuje wiele emocji. Jako jeden z najsurowszych kierunków XX wieku daje się łatwo rozpoznać wśród licznych różnorodnych nurtów ubiegłego stulecia. Poznaj wyjątkowy klimat najsłynniejszych obiektów brutalistycznych.
Wykształcony w połowie XX wieku brutalizm to nurt wywodzący się od późnego modernizmu – kierunku zaliczanego do architektury nowoczesnej. Pochodząca z języka francuskiego nazwa „beton brut”, oznaczająca „surowy beton”, została użyta po raz pierwszy przez brytyjskich architektów oraz krytyków Petera i Alison Smithsonów. Nic dziwnego, że to dość mocne określenie natychmiast przylgnęło do wywołującego sporo kontrowersji nurtu.
Do charakterystycznych cech brutalizmu należało zastosowanie betonu pozbawionego elementów wykończeniowych, przez co monumentalne budowane powstające w tym duchu obiekty sprawiały wrażenie surowych, wręcz odpychających. Budynki składały się najczęściej z prostych, regularnych brył, niekiedy połączonych ze sobą w zaskakujący, nadający ekspresji sposób. Choć na ogół stylowi zarzucano brak funkcjonalności i estetyki, w klimacie brutalizmu powstało wiele obiektów, które ze względu na charakterystyczne cechy i przykuwającą oko stylistykę przyczyniły się do powstania kolejnych, bardziej praktycznych nurtów architektury współczesnej.
Choć brutalizm wywoływał sporo skrajnych emocji, w latach 50.–80. ubiegłego wieku powstało wiele bloków mieszkalnych, obiektów użyteczności publicznej, a nawet całych dzielnic, budowanych w tym charakterystycznym, surowym stylu. Warto tutaj wspomnieć o Skopje – dawnej stolicy Jugosłowiańskiej Socjalistycznej Republiki Macedonii, która po trzęsieniu ziemi w 1963 roku została odbudowana właśnie w nurcie brutalistycznym. Jednak najlepszym przykładem założenia urbanistycznego, stworzonego zupełnie od podstaw w tym charakterystycznym nurcie, jest Czandigarh – miasto położone w północnych Indiach. Najważniejsze obiekty miejskie zbudowane głównie z surowego betonu i szkła zostały zaprojektowane przez słynnego architekta modernistycznego Le Corbusiera.
Rozpoznanie budowli zaprojektowanych zgodnie z nurtem brutalizmu nie jest zbyt skomplikowane. Surowe, kanciaste bryły w szarym odcieniu betonu, na którego powierzchni nieraz widać ślady po deskach szalunkowych; monumentalne, nieraz wręcz przytłaczające bryły, obok których nie sposób przejść obojętnie – to najistotniejsze i najłatwiej rozpoznawalne cechy stylu.
Do czołowych przykładów brutalizmu na świecie należą:
- Kościół Świętej Trójcy (Wotrubakirche) w Wiedniu (1975 r.) – oparty na pomyśle rzeźbiarza Fritza Wotruby monumentalny budynek składający się z ułożonych pionowo lub poziomo betonowych bloków oraz szklanych tafli nadających lekkość.
- Główna siedziba Banku Gruzji w Tbilisi (1975 r.) – 18-piętrowy budynek składający się z naprzemiennie ułożonych prostopadłościanów przypominających nieco klocki Jenga.
- Zachodnia Brama Belgradu (1977 r.) – zaprojektowany przez M. Mitrovicia kompleks składający się z 2 115-metrowych wieżowców połączonych przejściem przypominającym bramę.
- Ferrohaus w Zurychu (1970 r.) – wyjątkowy, bo zbudowany ze stali kortenowskiej budynek szpitalny o charakterystycznym, przypominającym piramidę schodkową kształcie.
- Torre Velasca w Mediolanie (1954 r.) – zaprojektowany przez studio architektoniczne BBPR wieżowiec o charakterystycznym kształcie prostopadłościennego grzyba, nawiązującego do tradycyjnego budownictwa obronnego Lombardii.
W większych Polskich miastach również można się natknąć na obiekty reprezentujące brutalizm. Architektura tego typu łatwo się wyróżnia na tle budowli zaliczanych do innych stylów, a niektóre z nich na stałe wpisały się w tkankę miejską, stanowiąc jej istotny i rozpoznawalny element.
Do najbardziej znanych budynków brutalistycznych w Polsce należą:
- Hala widowiskowa Spodek w Katowicach (1971 r.) – charakterystyczny okrągły kształt z surowego betonu przez wielu ekspertów zaliczany jest do brutalizmu.
- Hotel Forum w Krakowie (1989 r.) – charakterystyczna lekko skośna bryła budynku posadowionego nad brzegiem Wisły niewątpliwie rzuca się w oczy każdego mieszkańca czy turysty zwiedzającego dawną stolicę Polski.
- Dworzec w Katowicach (1972 r.) – charakterystyczne zadaszenie z surowego betonu uznane zostało za najlepszy przykład nurtu brutalistycznego w Polsce.
- Uniwersus w Warszawie (1980 r.) – bardzo charakterystyczny budynek o asymetrycznej bryle z cofniętym parterem i dużymi przeszkleniami wpuszczającymi do środka wiele światła dziennego.
- Panorama Racławicka we Wrocławiu (1980 r.) – charakterystyczna rotunda z surowego, szorstkiego betonu, na którym widać ślady szalunków.
Brutalizm znalazł swoje miejsce nie tylko w architekturze i urbanistyce, ale także i we wnętrzach. Betonowe ściany bez wykończenia często są stosowane w galeriach sztuki, bo nie odwracają uwagi widzów od prezentowanych dzieł. Ten specyficzny styl znalazł swoich zwolenników również i w mieszkalnictwie, zwłaszcza przy wykańczaniu pomieszczeń pofabrycznych lub nowoczesnych domów. Projektanci inspirowani stylem brutalistycznym dla złagodzenia form często łączą betonowe elementy z łagodniejszymi materiałami, tworząc nieraz unikalny styl loftowy czy industrialny.