Hiperfokus (ang. hyperfocus) to stan, w którym tak bardzo koncentrujesz się na danej czynności, że wszystko inne przestaje istnieć, typowy dla spektrum autyzmu i ADHD. Na czym dokładnie polega i czy można go opanować? Wyjaśnia psychiatrka Lotta Borg Skoglund z Karolinska Institute.
Być może znasz ten stan hiperkoncentracji na wykonywanej czynności, tak silnej, że wszystko inne przestaje istnieć. Nie słyszysz, co się do ciebie mówi, tracisz poczucie czasu, zapominasz o jedzeniu i piciu, a nawet pójściu do toalety, twój mózg zdaje się wręcz parować od skupienia, a ty nie jesteś w stanie przestać. Znasz plusy takiej sytuacji. Dzięki niej możesz szybko i bardzo sprawnie realizować trudne projekty, ale koszty, choćby zdrowotne czy społeczne, są ogromne. To właśnie hiperfokus (ang. hiperfocus) – umiejętność totalnego skupienia na danej czynności, typowa dla spektrum autyzmu i ADHD. Rozmawiamy z Lottą Borg Skoglund, szwedzką psychiatrką zajmującą się pomocą osobom neuroróżnorodnym.
Hiperfokus, czyli umiejętność totalnego skupienia na danym temacie, to jedno z kryteriów diagnostycznych zarówno spektrum autyzmu, jak i ADHD. Czy hiperfokus ADHD różni się od tego przeżywanego w autyzmie?
Charakterystyczną cechą autyzmu są specjalne zainteresowania – tematy, które kochasz zgłębiać najbardziej, jak się da. Jeśli więc złapiesz hiperfokus, to będzie on ich dotyczył. Będziesz z hiperkoncentracją zajmowała się swoją pasją. W przypadku ADHD wydaje się, że mózg może się zainteresować niemal wszystkim. Nie koncentruje się wyłącznie na tym, co sprawia ci przyjemność (jak to dzieje się w przypadku mózgów autystycznych), ale także na czymś, czego nie powinnaś robić, co jest bezużyteczne lub bezsensowne, zabiera czas. A to wiąże się z dużym poczuciem niepokoju i problemami z koncentracją na właściwych zadaniach – na których już skupić się nie możesz. Hiperfokus w ADHD za każdym razem może dotyczyć czegoś innego. Ma to wręcz znamiona maniakalne. W przypadku autyzmu hiperfokus oznacza totalne zagłębienie się w zainteresowanie, o którym wiesz i któremu lubisz poświęcać czas.
Jestem ciekawa, co dzieje się w mózgu podczas hiperfokusu.
Nie znamy jeszcze pełnego obrazu, ale uważamy, że w grę wchodzą tu neuroprzekaźniki: dopamina i noradrenalina oraz równowaga pomiędzy nimi. Mózg wykorzystuje dopaminę, by przypisywać rzeczom wartość. Gdy jakaś czynność staje się dla niego bardzo cenna, chce robić jej więcej. Uruchamia się wtedy układ nagrody w mózgu, jego bardzo stara ewolucyjnie część. Mają ją również zwierzęta. Jest ona dostosowana tak, byśmy dostarczali sobie rzeczy niezbędne nam do przetrwania. Układ nagrody powinien uwalniać dopaminę, gdy robimy to, co dobre z punktu widzenia natury: jemy, ćwiczymy, uprawiamy seks – wszystko, co zapewnia gatunkowi ludzkiemu przetrwanie. Oczywiście uwalnia ją również wtedy, gdy robimy inne przyjemne, choć niekoniecznie potrzebne rzeczy, takie jak scrollowanie. Czasem jednak pojawia się nierównowaga. Układ nagrody jest nadmiernie aktywny, płaty czołowe mózgu zaś, związane z kontrolą impulsów, działają słabiej. I wtedy właśnie pojawia się hiperfokus. W normalnej sytuacji, gdy czujesz, że chcesz czegoś więcej i więcej, płaty czołowe powinny ci w którymś momencie powiedzieć „OK, wystarczy, jutro też jest dzień, teraz musisz zrobić coś innego”. W przypadku hiperfokusu intelektualnie wiesz, że nie powinnaś czegoś robić, ale nie jesteś w stanie przestać, jest to wręcz kompulsywne.
Czy neurotypowi ludzie również doświadczają hiperfokusu? Przychodzą mi do głowy te wszystkie historie, gdy ktoś napisał magisterkę w trzy dni.
Tak, oczywiście. Neurotypowi ludzie również go doświadczają i potrafią z niego czerpać. Problem pojawia się dopiero wtedy, gdy dana czynność staje się uzależnieniem. Wówczas to rodzaj bardzo złośliwego hiperfokusu. Muszę teraz coś zrobić, nic innego nie jest równie ważne.
Czy hiperfokus to bardziej supermoc, czy jednak zaburzenie?
To część zaburzenia. Owszem, jeśli je posiadasz, jeśli o nim wiesz i tak nim manewrujesz, by wykorzystać je na swoją korzyść, mogłaby to być twoja supermoc. Ludzie z ADHD zawsze wyjaśniają mi jednak, że jest inaczej. Mimo że hiperfokus to z jednej strony rodzaj popędu i coś bardzo twórczego, to zawsze wiąże się z jakimś rodzajem bólu i poczuciem utraty kontroli. Ludzie z ADHD wiedzą, że jeśli zaczną coś robić, nie będą w stanie przestać. A uczucie, że nie mogą zaufać własnemu mózgowi, jest bardzo przerażające. Jeśli wejdą w hiperfokus, zapomną jeść, pójść do łazienki, odebrać dzieci z przedszkola. Gdy włączą ten tryb, rzeczywistość przestanie istnieć. Czy można mówić o supermocy, gdy zapominasz o dzieciach i zawodzisz jako rodzic, partner i przyjaciel? Gdy zawodzisz własne ciało, zaniedbując zdrową dietę czy ruch? Byłabym bardzo, bardzo ostrożna z używaniem wobec hiperfokusu określenia „supermoc”.
Czy podobnie jest w przypadku hiperfokusu w autyzmie? Czy osoby w spektrum autyzmu również zapominają o jedzeniu lub dzieciach w przedszkolu, gdy go doświadczają?
Nie do końca. Dla osobowości w spektrum autyzmu charakterystyczne są: planowanie, dokładna organizacja dnia. Dzień osoby w spektrum zaplanowany jest z dużym wyprzedzeniem i jest w nim też czas na pasję. Oczywiście istnieje ogrom osób, które są zarówno w spektrum autyzmu, jak i ADHD. Można jednak powiedzieć, że typowy mózg autystyczny nie doświadcza wszystkich tych negatywnych konsekwencji hiperfokusu, jak to się dzieje w przypadku hiperfokusu u ADHD.
Lotta Borg Skoglund, dr nauk medycznych, psychiatrka, profesora Karolinska Institutet. Prowadzi badania na Wydziale Nauk Neurobiologii Klinicznej. Przedmiotem jej zainteresowania są: ADHD, autyzm i stany współistniejące oraz ich specyfika związana z płcią.