Zgodnie z tłumaczeniem „folie à deux” to dosłownie „szaleństwo we dwoje”. Termin ten ma kluczowe znaczenie dla fabuły drugiej części filmu „Joker”. W kontynuacji kinowego hitu reżyserowanego przez Todda Phillipsa, obok Joaquina Phoenixa wystąpi Lady Gaga, która wcieli się w postać Harley Quinn. To właśnie tę dwójkę połączy tytułowa paranoja indukowana (inaczej folie à deux), jedno z najbardziej tajemniczych zaburzeń psychicznych.
Jakie są objawy folie à deux i co obraz tej choroby może powiedzieć nam o związkach głównych bohaterów filmu?
Pierwsza część filmu inspirowanego komiksami DC „Joker” to przejmująca historia poturbowanego życiem komika, który próbując odnaleźć się we wrogim świecie, staje się w kolejnych scenach obrazu Todda Philipsa psychopatycznym mordercą o sadystycznych skłonnościach. Społecznie wykluczony i wyszydzany klaun outsider w akcie desperacji ucieka się do przemocy, a w zasadzie urządza krwawą rzeź, bo w wygenerowanym przez wrogie mu społeczeństwo obłąkaniu, będąc na skraju psychicznej wytrzymałości, nie dostrzega innej drogi. Mamy tu przesycone emocjami, wnikliwe studium paranoi urojeniowej, z którą zmaga się Arthur Fleck, tytułowy Joker, człowiek-nikt. Paranoi, która kończy się tragicznie. Co dalej?
Czytaj także: Joaquin Phoenix powraca jako Joker. Imponujący zwiastun drugiej części kinowego hitu właśnie trafił do sieci
Ta historia nie znajduje ostatecznego finału szpitalu psychiatrycznym – ona się tam dopiero zaczyna. Przypadkowe spotkanie Jokera z kobietą na oddziale zamkniętym na zawsze odmieni losy ich obojga. W zwiastunie kontynuacji „Joker: Folie à deux” jesteśmy świadkami wspólnej ucieczki Jokera i Harley Quinn ze szpitala. Widzimy rozpaczliwą próbę znalezienia leku na samotność, głód miłości ucieleśniony w dzikim tańcu pary nocą na ulicach Gotham City, a wszystko to podszyte obłędem.
Na podstawie samego zwiastuna nie sposób powiedzieć, na czym skupi się reżyser „Joker: Folie à deux”. Wiadomo jednak, że w fabule komiksów Joker spotyka młodą psychiatrę Harleen Quinzel, która jest coraz bardziej zafascynowana jego przypadkiem, co sprawia, że nawiązuje z nim zbyt bliską i niebezpieczną więź. Zostaje przez niego zmanipulowana i doprowadzona do szaleństwa. Joker wciąga ją jako towarzyszkę do mrocznego świata swoich zbrodni. Tytuł filmu w dosłownym tłumaczeniu z francuskiego oznacza „szaleństwo dwojga”. Folie à deux to jednak odniesienie to terminu medycznego, pod którym kryje się paranoja indukowana.
By w pełni zrozumieć specyfikę folie à deux, trzeba znać definicję samej paranoi. Jest to pewne zaburzenie wzorców myślenia, które wiąże się z silną i irracjonalną nieufnością i podejrzliwością. Osoba cierpiąca na paranoję doświadcza uporczywych i nie dających się powstrzymać natrętnych myśli krążących wokół tego, że inni ludzie zamierzają ją skrzywdzić, oszukać i wykorzystać. Ważne jest to, że w zaburzeniach paranoidalnych nie istnieją żadne realne przesłanki, które mogłyby potwierdzić takie przypuszczenia. W rzeczywistości najczęściej nic podobnego się nie dzieje, za to w głowie osoby cierpiącej na paranoję te podejrzenia nabierają niezwykle realnych kształtów. W wyniku zaburzenia może ona być przekonana, że jest śledzona, podsłuchiwana, stale obserwowana, a nawet że ktoś lub coś przejęło nad nią władzę. Często uporczywie skanuje rzeczywistość w poszukiwaniu dowodów na to, że to, o czym myśli, że się dzieje, dzieje się naprawdę.
W życiu każdego człowieka może zdarzyć się okres, w którym – jeśli przebywa w niezdrowym środowisku, na przykład wśród toksycznych współpracowników – będzie doświadczał dyskretnych przejawów paranoi. Łagodny i przejściowy dyskomfort i niepokój, który po jakimś czasie mija, to jednak paranoja rozumiana raczej potocznie. Zaburzenie to staje się problemem klinicznym, gdy pojawiają się urojenia. Mogą dotyczyć one rozmaitych rzeczy, od urojeń prześladowczych, przez ksobne (poczucie, że każdy element otoczenia jest wymierzony w tę osobę), wielkościowe (jak przekonanie o własnej wyjątkowości i nieprzeciętności), hipochondryczne, nihilistyczne (np. przekonanie o nadchodzącej katastrofie) czy o charakterze erotycznym. Od fałszywych przekonań różnią się one tym, że dana osoba nie jest skłonna zaakceptować żadnych argumentów świadczących o tym, że jej przekonania są błędne. Człowiek cierpiący na zaburzenia urojeniowe zmaga się z własnym umysłem, stopniowo popadając w obłęd.
W przypadku osób cierpiących na chorobę afektywną dwubiegunową czy schizofrenię paranoja jest zaburzeniem bardzo poważnym. Objawy paranoi upośledzają społeczne funkcjonowanie i budowanie jakichkolwiek relacji, a nieleczone są po prostu niebezpieczne i dla osoby chorej, i dla jej otoczenia. Paranoja, choć przerażająca, oznacza przede wszystkim ogromne cierpienie. Postać Jokera w pierwszej części to nie tylko szalony i nieobliczalny umysł okraszony sztucznym uśmiechem przyklejonym do twarzy, ale także rozpaczliwa pustka, która w człowieku z tym zaburzeniem psychicznym jest niczym lej po bombie. Objawów paranoi może doświadczać nie tylko sam chory. W rzadkich przypadkach osobom z bliskiego otoczenia paranoja może się nawet udzielić – to właśnie jest istotą folie à deux.
Folie à deux jest znane także pod innymi nazwami – jako indukowane zaburzenie urojeniowe, współdzielone zaburzenie psychotyczne, obłęd udzielony lub paranoja udzielona. Wszystkie te terminy odnoszą się do stanu, w którym objawy zaburzenia urojeniowego dotyczą dwóch osób (rzadziej trzech lub czterech). W indukowanych zaburzeniach urojeniowych najczęściej ludzie ich doświadczający są ze sobą blisko powiązani emocjonalnie. Podstawowe objawy folie à deux są podobne do objawów klasycznej paranoi, przy czym urojenia w przebiegu paranoi udzielonej muszą mieć podobną treść u obu osób.
Pojęcie paranoi indukowanej po raz pierwszy opisali Lasègue i Falret we Francji w 1877 roku. Zdefiniowali to zaburzenie jako przejmowanie idei urojeniowych osoby, u której początkowo się one pojawiły, przez innego człowieka. Osoby „indukująca” i „indukowana” tworzą duet - podzielają wspólne emocje, mają tożsame zainteresowania, a co istotne – niemal zawsze żyją w izolacji społecznej, która sprzyja wytworzeniu się pomiędzy nimi specyficznej intymnej więzi. Tylko jedna z nich wykazuje objawy zaburzenia urojeniowego, u drugiej zaś, nazywanej partnerem wtórnym, urojenia są jedynie wzbudzane. Charakterystyczne jest to, że w większości przypadków objawy u osoby indukowanej ustępują w wyniku oddzielenia od osoby indukującej.
Wcześniej zakładano, że przy zaburzeniach urojeniowych znaczenie zasadnicze ma typ osobowości ludzi, których obejmuje to zaburzenie psychiczne. Główny partner ma zawsze dominującą osobowość, najczęściej jest bardzo inteligentny i to on inicjuje urojenia. Partner wtórny, osoba na ogół uległa, o często niższym ilorazie inteligencji (bywa, że intelektualnie upośledzona, najczęściej bardzo podatna na sugestie) nabywa urojenia od partnera pierwotnego. Dalsze badania wykazały, że reguła dominacji i uległości, choć jest częsta w indukowanych zaburzeniach, nie zawsze występuje, więc zaczęto odchodzić od koncepcji folie à deux jako bytu „narzuconego”. Dopuszczono tym samym hipotezę, według której stworzenie wzajemnego systemu urojeniowego pełniło funkcję adaptacyjną - umożliwiało partnerom wzajemną identyfikację i zachowanie intymności, a więc najczęściej także oddzielenie się od jakichkolwiek wpływów świata zewnętrznego, np. rodziny.
Folie à deux w 95% dotyczy osób pochodzących z tego samego środowiska psychospołecznego, często spokrewnionych. Obłęd udzielony jest zaburzeniem rzadkim, które w większości przypadków pozostaje nierozpoznane. By wyleczyć paranoję indukowaną psychiatrzy musieliby przede wszystkim trafnie diagnozować wszystkie przypadki, a więc o nich wiedzieć. Tymczasem najczęściej ograniczają się w obserwacji klinicznej do jednego głównego pacjenta doświadczającego objawów. Leczenie paranoi indukowanej utrudnia więc fakt, że najczęściej tylko osoba z pierwotnymi objawami wskazującymi na to zaburzenie psychiczne poszukuje pomocy. W leczeniu zaburzeń urojeniowych, a więc także w przypadkach takich jak paranoja udzielona, stosuje się przede wszystkim farmakoterapię obejmującą leki przeciwpsychotyczne, łagodzące objawy paranoi.
Źródła: Induced delusional disorder: A case series; Industrial Psychiatry Journal, październik 2021; Katarzyna Prochwicz, Obłęd we dwoje. Objawy i psychospołeczne uwarunkowania indukowanych zaburzeń urojeniowych, Psychiatria Polska 2009, tom XLIII, numer 1