Schizofrenia bywa niekiedy nazywana królewską chorobą z uwagi na bogactwo przeżyć wewnętrznych osób, które są nią dotknięte. Czy gdybyśmy mieli wskazać królewskie zaburzenie osobowości, byłaby to osobowość schizotypowa? Objawy i przyczyny tego zaburzenia tłumaczy psycholog Paweł Jankowski.
Czym właściwie jest osobowość schizotypowa? Z jednej strony charakteryzuje się objawami podobnymi do opisanych już na tych łamach zaburzeń: schizoidalnego i paranoicznego. To silny lęk, pewna sztywność zachowania, społeczne odizolowanie, spłycone uczucia, ograniczony wgląd do własnej psychiki. Z drugiej – olbrzymie bogactwo doświadczeń percepcyjnych, których nie ma żadne z wcześniej wymienionych zaburzeń. Gdybyśmy mieli posłużyć się pewnym uproszczeniem, to osobowość schizotypowa plasuje się gdzieś w połowie między osobowością schizoidalną a pełnoobjawową schizofrenią.
W klasyfikacji psychologicznej DSM-V osobowość schizotypowa współtworzy – razem z zaburzeniem schizoidalnym i paranoicznym – wiązkę A. Odmienna kategoryzacja tego zaburzenia została przyjęta w klasyfikacji medycznej ICD, której zaburzenie schizotypowe nie jest traktowane jako zaburzenie osobowości, lecz należy do tej samej grupy co schizofrenia i zaburzenia urojeniowe.
Jakie symptomy muszą zaistnieć, by móc rozważać obecność schizotypowego zaburzenia osobowości? Co najmniej pięć spośród poniższych.
Cechy osób z osobowością schizotypową
- Idee odnoszące (za wyjątkiem urojeń) – wewnętrzne przekonanie, że zaistniałe zjawiska mają dla człowieka specjalne znaczenie, na przykład że spiker telewizyjny zwraca się bezpośrednio do niego.
- Magiczne myślenie lub dziwaczność przekonań – na przykład zainteresowanie takimi obszarami, jak okultyzm, telepatia, wróżbiarstwo czy tarot; zainteresowania te silnie wpływają na codzienne życie jednostki.
- Niezwykłe doświadczenia percepcyjne, także iluzje.
- Podejrzliwość, paranoidalna postawa wobec innych.
- Ekscentryczne zachowanie lub wygląd, które nie wpisują się w szeroko pojęte normy kulturowe czy subkulturowe.
- Niepoprawny lub ograniczony afekt, czyli wyraźne spłycenie emocji lub reagowanie emocjonalne w sposób nieadekwatny do sytuacji.
- Dziwaczne myślenie, niespójne wypowiedzi, nieskonkretyzowane, z dużą ilością metafor lub stereotypowe.
- Brak bliskich przyjaciół i powierników poza najbliższymi krewnymi.
- Olbrzymi niepokój społeczny, który nie jest podatny na weryfikację poprzez doświadczenie.
Sama obecność objawów to nie wszystko – by mówić o schizotypowym zaburzeniu osobowości, symptomy muszą być trwałe w czasie. Nie mogą być wynikiem psychozy w schizofrenii, zaburzeń nastroju z lękami psychotycznymi czy innych zaburzeń psychotycznych lub rozwojowych.
Osobowość schizotypowa nieco częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet. W męskiej populacji zazwyczaj przybiera kształt objawów negatywnych, to jest emocjonalnego spłycenia, społecznej izolacji, braku bliższych więzi. U kobiet częściej manifestuje się objawami pozytywnymi, np. magicznym myśleniem czy ideami ksobnymi.
Schizotypowe zaburzenie osobowości, choć nie jest chorobą, ma silne powiązania ze schizofrenią. Część badaczy twierdzi, że jest rezultatem warunków emocjonalnych panujących w otoczeniu, w którym ktoś cierpi na tę chorobę. Odpowiedni klimat rodzinny pozbawiony określonych stresorów może chronić przed rozwojem choroby. Dzięki nim pozostaje się w obszarze osobowości schizotypowej, ale nie zapada się na schizofrenię.
Psychologiczne koncepcje wyjaśniające genezę tego zaburzenia koncentrują się przede wszystkim na roli, jaką odgrywa rodzaj więzi z rodzicem lub opiekunem, który nie potrafi odpowiadać na dziecięce potrzeby w sposób bezpieczny. Schizotypowa struktura umysłowa ma powstawać jako odpowiedź na odrzucenie najpierw ze strony matki czy ojca lub kogoś innego z rodziny, potem zaś ze strony rówieśników.
Znaczącą przeszkodą, która ludziom z osobowością schizotypową i chorującym na schizofrenię utrudnia optymalny rozwój społeczny i emocjonalny, jest wyraźne spłycenie emocji i trudność w odpowiednim reagowaniu na odczucia innych. W rezultacie do czynnika genetycznego dochodzą pewne wzorce funkcjonowania i interakcji podtrzymywane w procesie wychowawczym, nierzadko nieświadomie.
U podłoża osobowości schizotypowej leżą mocno ugruntowane przekonania, które powstają na bazie wczesnych doświadczeń życiowych, a także późniejszych kontaktów z otoczeniem. Należą do nich tego typu zdania: „Inni ludzie chcą mojego odrzucenia”, „Nie zasługuję na miłość”, „Świat jest nieprzyjazny”. Z uwagi na ograniczony wgląd do własnej psychiki osoba z zaburzeniem schizotypowym zwykle nie jest świadoma istnienia tych przekonań, jednak mają one pośrednie i realne przełożenie na codzienne jej funkcjonowanie.
Tworzenie bliskich relacji jest dla kogoś takiego trudne z kilku powodów. Po pierwsze, osoba schizotypowa cechuje się wysokim poziomem doświadczanego na co dzień lęku. Myśli paranoiczne poważnie utrudniają widzenie świata jako przyjaznego źródła miłości i akceptacji. W przeciwieństwie do osobowości schizoidalnej człowiek schizotypowy często nie ma poczucia bycia outsiderem, choć faktycznie nim jest. To z kolei może prowadzić do frustracji wynikającej z niezrozumienia, dlaczego otoczenie zachowuje się wobec niego w określony sposób, i dodatkowo potęgować paranoiczne obsesje.
Czytaj też: Osobowość paranoiczna – czym się charakteryzuje i jakie są objawy?
Osobowość schizotypową cechuje też spora sztywność zachowań, trudność w dostosowaniu się do określonych sytuacji i innych ludzi. Bogactwo przeżyć wewnętrznych może być odbierane przez otoczenie jako niepokojące i niestety bywa powodem stygmatyzacji. Ponieważ osoba schizotypowa ma spłycone życie emocjonalne, bywa, że w określonych sytuacjach wcale nie reaguje lub robi to w sposób mocno nieadekwatny. Trudności w odczytywaniu i rozumieniu uczuć innych ludzi mogą zakłócać przebieg nie tylko komunikacji wewnątrz rodziny, ale jeszcze poważniej zaburzać interakcję z obcymi. Porozumienia nie ułatwia z pewnością także sama forma wypowiedzi, która nierzadko jest chaotyczna, pozbawiona logicznych, przyczynowo-skutkowych ciągów, podobna do występującej w schizofrenii tzw. sałaty słownej.
Osoby schizotypowe, z uwagi na swoje specyficzne doświadczenia (myślenie magiczne, myśli ksobne czy poczucie zagrożenia) bywają łatwym celem dla liderów sekt czy innych odizolowanych grup wyznaniowych. Mogą się odnaleźć we wspólnotach, które podejmują tematykę końca świata i podkreślają odrębność osadzoną na biegunach „my versus reszta świata”. Religijność w takich warunkach jest zwykle restrykcyjna i ortodoksyjna. Tworzące się wokół niej więzi mają charakter mocno spłycony, zero-jedynkowy, skupiony bardziej na metafizycznych przeżyciach aniżeli pogłębionych, interpersonalnych uczuciach.
Ponieważ sądy na temat świata i innych ludzi u jednostek schizotypowych są sztywne, człowiek taki ma problem z ich podważeniem. W zwyczajnych, pozytywnych lub neutralnych sytuacjach społecznych może doszukiwać się ukrytego, negatywnego znaczenia. Niestety, ma to przełożenie także na bliskie relacje rodzinne, których pogłębianie jest znacząco utrudnione.
Przede wszystkim warto przyjąć założenie, że drugiemu człowiekowi nie możemy pomóc na siłę.
Osobowość schizotypowa należy do tzw. psychotycznej organizacji osobowości. Oznacza to, że ktoś nią dotknięty ma problemy w odróżnieniu świata realnego od własnego świata wizji, przekonań, mistycznych doznań. Taka struktura osobowości jest wyjątkowo odporna na próby racjonalnej weryfikacji przekonań. Dlatego najbliższe otoczenie powinno przyjąć, że nie jest w stanie samodzielnie „uleczyć” człowieka schizotypowego. Z drugiej strony – w kontakcie z człowiekiem schizotypowym warto zachować wrażliwość i szacunek dla jego wewnętrznego świata, jakkolwiek byłby dla nas niezrozumiały. Wyśmiewanie ekscentrycznych zachowań prawdopodobnie jeszcze bardziej nasiliłoby jej lęk i poczucie, że świat jest zagrażający. Warto z pewnością być czujnym na zgłaszane wahania nastroju, lęki i poczucie niezrozumienia, bo to właśnie z tym osoba schizotypowa – jeśli w ogóle poszukuje pomocy – zgłasza się do terapeuty.
Osobowość schizotypowa to nierzadko „produkt” całego systemu rodzinnego, w którym ktoś choruje na schizofrenię. Jeśli więc w naszym otoczeniu jest ktoś bliski z tą chorobą, być może warto pomóc nie tylko jemu, ale także jego bliskim. Zarówno oddziaływania medyczne, jak i psychoterapeutyczne mogą pomóc w usprawnieniu życia osoby cierpiącej na to zaburzenie.
Wreszcie – warto pamiętać, że nietuzinkowe, bogate życie wewnętrzne towarzyszące zaburzeniu schizotypowemu z pewnością niejednokrotnie było źródłem wielkich idei. Stali za nimi ludzie, którzy mimo osobistego cierpienia wnieśli wiele do rozwoju ludzkości.
Paweł Jankowski, absolwent psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz podyplomowych studiów z seksuologii. Zajmuje się diagnozą psychologiczną, poradnictwem i szeroko pojętą psychoedukacją.