Mogłoby się wydawać, że życie osób z wysoką inteligencją jest usłane różami. W szkole mają same piątki, bez problemu dostają się na wymarzone studia, a zaraz po nich zaczynają budzącą zazdrość karierę. Niestety ten scenariusz wcale nie jest regułą. Ludzie z wysokim IQ już od najmłodszych lat zmagają się z wieloma wyzwaniami, które utrudniają im osiągnięcie satysfakcji zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym. Przeczytaj, co na ten temat mówią badania – być może spojrzysz inaczej na siebie lub swoje uzdolnione dziecko.
Autorzy przeglądu badań „Perfectionism in Gifted Students: A Systematic Review” zauważyli, że szczególnie uzdolnieni uczniowie wyjątkowo boleśnie doświadczają perfekcjonizmu negatywnego, czyli paraliżującego lęku przed porażką oraz nieustannej samokrytyce. W przeciwieństwie do perfekcjonizmu pozytywnego, który zwiększa motywację i nastawienie na rozwój, perfekcjonizm negatywny prowadzi do stagnacji, prokrastynacji i poczucia niespełnienia.
Chociaż u wszystkich uczniów zaobserwowano mieszankę obu rodzajów perfekcjonizmu, w przypadku wyjątkowo uzdolnionych perfekcjonizm negatywny staje się źródłem intensywniejszego emocjonalnego cierpienia i prowadzi do licznych problemów psychologicznych. Skąd taka zależność?
Literatura wskazuje może być ona wynikiem nadmiernej presji. Dzieci zakwalifikowane jako wyjątkowo inteligentne już od najmłodszych lat mierzą się z olbrzymimi oczekiwaniami ze strony rodziców i nauczycieli. Łatka „geniusza” sprawia, że ich opiekunowie zakładają, że będą osiągać lepsze – a najlepiej najlepsze – wyniki w klasie czy całej szkole. Prowadzi to do paradoksu: wyjątkowo zdolny uczeń może odnosić sukcesy, a mimo to wciąż czuć się niewystarczający. W rezultacie zamiast rozwijać zdrowe poczucie własnej wartości, zaczyna uzależniać swoje samopoczucie od wyników, co skutkuje chronicznym stresem i wypaleniem.
Kiedy ten wzorzec przenosi się w dorosłość, otrzymujemy osoby, które nigdy nie są z siebie dumne, nie potrafią cieszyć się swoimi osiągnięciami i stale dążą do zdobycia kolejnych szczytów – nawet kosztem swojego zdrowia psychicznego, fizycznego i ostatecznie szczęścia.
W pracy magisterskiej „Social- and Emotional Loneliness in a High IQ Sample” badano poziom samotności u osób z IQ powyżej 130. Okazało się, że poczucie samotności emocjonalnej w tej grupie było wyraźnie silniejsze niż w populacji ogólnej. Aby zrozumieć to zjawisko należy najpierw odróżnić samotność społeczną od emocjonalnej. Ta pierwsza występuję, gdy jednostce brakuje znajomych i aktywności towarzyskich, a druga dotyczy niskiej jakości więzi, czyli tzw. samotności w tłumie.
Nie chodzi więc o to, że osoby o ponadprzeciętnej inteligencji nie mają życia towarzyskiego. Problemem w ich przypadku jest trudność w budowaniu intymnych, szczerych, głębokich i wspierających relacji. Mimo posiadania znajomych, przyjaciół, a nawet partnera – czują się „niewidzialne”, niezrozumiane, a tym samym emocjonalnie odizolowane.
Przyczyn tego zjawiska wielu ekspertów upatruje w dzieciństwie. Wyjątkowo zdolne dzieci często słabo odnajdują się w dużych grupach rówieśników. Na lekcjach realizują program samodzielnie i szybciej niż reszta klasy, przez co mogą być postrzegane jako „kujony”, wyśmiewane czy wykorzystywane. Dochodzi do tego ich odmienny sposób myślenia i odczuwania.
Dzieci o wysokim IQ często czują, że „żyją jakby w innym świecie”. Nie potrafią wciągnąć się w typowe dziecięce zabawy, rozwijają za to mało popularne zainteresowania, takie jak astronomia, filozofia, historia czy programowanie, o których nie mają z kim rozmawiać. Podczas gdy ich rówieśnicy dyskutują o zabawkach czy serialach animowanych, oni stoją z boku i obserwują. Rodzi się w nich poczucie, że nie pasują do grupy, co sprzyja wycofaniu i samotnym rozwijaniu pasji. To sprawia, że trudniej im włączyć się w życie grupy i uczestniczyć w naturalnym procesie socjalizacji, czego skutki odczuwają w życiu dorosłym.
Niestety, tworzenie oddzielnych szkół i klas dla takich dzieci również nie jest idealnym rozwiązaniem. Jak wynika z badania „Pressure and Perfectionism: A Phenomenological Study on Parents’ and Teachers’ Perceptions of the Challenges Faced by Gifted and Talented Students”, uczniowie w takich grupach odczuwają olbrzymią presję i lęk przed utratą poczucia wyjątkowości. Zamiast przyjaźni rodzi się rywalizacja, a to nasila zjawisko opisane wcześniej – perfekcjonizm negatywny.
Wysokie IQ niesie ryzyko zarówno niezdrowej ambicji, jak i odwrotnego problemu – niewykorzystywania własnych możliwości. Przegląd badań „Unpacking the Underachievement of Gifted Students: A Systematic Review” ujawnił paradoks: duża część uzdolnionych uczniów kończy szkołę czy studia z wynikami poniżej oczekiwań. Przyczyn tego zjawiska badacze doszukują się w kombinacji czynników psychologicznych i środowiskowych.
Po pierwsze, system edukacji jest niedopasowany do potrzeb wyjątkowo zdolnych dzieci. Ponadprzeciętni uczniowie często nudzą się na lekcjach i nie muszą wkładać wysiłku w zaliczanie przedmiotów. Wszystko przychodzi im tak łatwo, że tracą motywację, zaangażowanie i ogólne zainteresowanie nauką. W rezultacie rozwija się w nich postawa unikania wysiłku, a nawet szukania dróg na skróty.
Może też dochodzić do zachowania odwrotnego. Nadmierna presja wyzwala w nich olbrzymi lęk i prowadzi do prokrastynacji. Choć stać ich na wiele, pielęgnują w sobie obawy, że nie sprostają wysokim oczekiwaniom. Wolą się wycofać, niż narazić na upokorzenie i obnażenie słabych stron. Dodatkowo dokucza im syndrom oszusta oraz duża wrażliwość na krytykę.
Trzecim istotnym czynnikiem jest nadmiernie krytyczne spojrzenie na świat. Osoby ponadprzeciętnie inteligentne mają wyższą zdolność dostrzegania problemów, niedoskonałości czy niebezpieczeństw. Przed podjęciem decyzji czy wysiłku rozważają wszystkie najgorsze scenariusze, przez co mogą popadać w nadmierny sceptycyzm lub doświadczać przeciążenia mentalnego. Przytłoczenie potencjalnymi konsekwencjami powoduje, że rezygnują z realizacji swoich celów i marzeń.
Brak wewnętrznej motywacji, lęk przed przed porażką i wpadanie w pułapki myślenia sprawiają, że wiele osób o wysokim IQ nie osiąga sukcesów zawodowych na miarę swoich możliwości i pozostaje z poczuciem niespełnienia.
Źródła:
Grugan M.C., Hill A.P., Madigan D.J., Donachie T.C., Olsson L.F., Etherson M.E., Perfectionism in academically gifted students: A systematic review, „Educational Psychology Review”, 2021.
de Vries M.R., Social- and emotional loneliness in a high IQ sample: A lonely life from adolescence into adulthood, praca magisterska, Utrecht University, 2017.
Noor B., Pressure and perfectionism: A phenomenological study on parents’ and teachers’ perceptions of the challenges faced by gifted and talented students in self-contained classes, „Frontiers in Education”, 2023.
Steenbergen-Hu S., i in., Unpacking the underachievement of gifted students: A systematic review, „Heliyon”, 2024.