By zapobiegać samobójstwom, trzeba o nich odpowiednio mówić. Nigdy nie przedstawiać ich ze szczegółami ani romantyzować aktu odbierania sobie życia. Dlaczego? Bo może to wywołać efekt Wertera, „zarażając” ideą samobójstwa kolejne osoby…
Efektem Wertera określa się zjawisko, gdy po nagłośnieniu samobójczej śmierci sławnej osoby takie próby podejmuje większa liczba osób niż zwykle. Nazwa pochodzi od wydarzeń, które pierwszy raz zaobserwowano, gdy Johann Wolfgang von Goethe w 1774 roku opublikował powieść epistolarną „Cierpienia młodego Wertera”, dziś zaliczaną do klasyki literatury, a w Polsce wpisaną na listę lektur obowiązkowych. Wywołała ona u czytelników potrzebę naśladownictwa – także jeśli chodzi o samobójczą śmierć głównego bohatera. Nagle liczba prób odebrania sobie życia przez młodych Niemców gwałtownie wzrosła. Co więcej, wybierali tę samą metodę co Werter. Z tego powodu w Danii i we Włoszech zabroniono rozpowszechniania książki.
Przez naukę efekt Wertera został opisany jednak dopiero w 1974 roku. Nazwę nadał mu socjolog David Philips, określając tym samym zjawisko „zaraźliwości” samobójstwa, zwłaszcza gdy zostanie nagłośnione oraz opisane z najdrobniejszymi szczegółami dotyczącymi zarówno samego aktu, jak i jego motywu. Philips przeanalizował artykuły z „New York Timesa” z lat 1946–68 oraz statystyki zgonów. Doszedł do wniosku, że za każdym razem, gdy gazeta informowała o samobójstwie, odsetek osób, które targały się na swoje życie, znacząco wzrastał – aż o 12 proc. w kolejnym miesiącu.
Fakty potwierdzają odkrycie Philipsa. Gdy poinformowano o śmierci Marilyn Monroe, następnego dnia życie odebrało sobie 300 Amerykanów. Podobnie było w przypadku samobójczej śmieci Kurta Cobaina czy Anthony'ego Bourdaina, jak również Jana Palacha, który podpalił się w akcie sprzeciwu wobec agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację.
Kilka lat temu na platformie Netflix zadebiutował serial „13 powodów”, którego główna bohaterka popełnia samobójstwo, każdy kolejny odcinek pokazuje zaś przyczyny, które do niego doprowadziły. Sam akt odebrania sobie życia został w nim pokazany z najdrobniejszymi szczegółami, a do tego w formie romantyzującej tę koszmarną śmierć. Serial został skrytykowany przez organizacje zajmujące się zdrowiem psychicznym, w tym Polskie Towarzystwo Suicydologiczne. Kanada zakazała jego emisji. Pod wpływem nacisków twórcy serialu nakręcili dodatkowy materiał, który wyjaśniał okoliczności powstania produkcji i miał zapobiegać próbom samobójczym wśród widzów. Mimo że wielu ekspertów rekomendowało Netflixowi wstrzymanie emisji serialu, sugerując, że „13 powodów” może wywołać efekt Wertera, stacja nie zdecydowała się na ten krok. I oczywiście „13 powodów” efekt Wertera wywołało. Miesiąc po premierze współczynnik samobójstw wśród osób w wieku 10–17 lat wzrósł o 28,9 proc. Kolejne badania wykazały, że w kwestii efektu Wertera i „13 powodów” samobójstwa częściej zdarzały się wśród osób, które nie obejrzały serialu do końca (a więc nie dotrwały do dodatkowego materiału, który miał chronić przed odbieraniem sobie życia). Inne łączą wzrost samobójstw z tamtego okresu (wiosna 2017) z samobójstwem Chrisa Cornella, wokalisty Soundgarden, który w podobnym czasie odebrał sobie życie. Nie da się jednak ukryć, że emisja „13 powodów” spowodowała zaraz po jego premierze gwałtowne zwiększenie wyszukiwania w Internecie fraz dotyczących samobójstwa.
Czy efekt Wertera ma wpływ na osoby, które nie planują odebrania sobie życia i pozostają w zdrowiu psychicznym? Nie. Dotyczy jednak tych, którzy przechodzą kryzys, w tym nastolatków, u których konstrukcja osobowości jest mocno zachwiana i wciąż się kształtuje. Informacja o samobójstwie znanej osoby sprawia, że zaczynają je traktować jako potencjalne rozwiązanie własnych problemów. To z tego względu nie należy podawać szczegółów samobójstwa, bo mogą stać się dla cierpiącej osoby gotowym scenariuszem działania.
Istnieją badania, które dowodzą, że doniesienia prasowe na temat samobójstw odgrywają rolę w około 10 proc. samobójstw wśród młodych osób. Niestety, efekt Wertera może mieć też miejsce w mniejszych społecznościach, np. szkołach oraz rodzinach. To ostatnie zjawisko opisał Jeffrey Eugenides w książce „Przekleństwa niewinności”, zekranizowanej później przez Sophię Coppolę. Dlatego tak ważna jest odpowiednia komunikacja po samobójstwie, która zapobiegnie podobnym aktom wśród innych osób w kryzysie psychicznym podatnym na „zarażenie”. Szkoły powinny np. zapewniać swoim uczniom wsparcie psychologiczne. I ono działa! Jak pokazuje doświadczenie, już samo rozmawianie o samobójstwie, zdjęcie z niego odium i przełamanie tabu mogą odnieść pozytywny skutek. Trzeba jednak rozmawiać w odpowiedni sposób.
Dlatego Biuro ds. Zapobiegania Zachowaniom Samobójczym w Instytucie Psychiatrii i Neurologii przygotowało specjalne wytyczne, które mówią, jak informować w mediach o samobójstwach. Przede wszystkim – nie należy opisywać szczegółów i motywów oraz ich romantyzować. Nie powielać szkodliwych mitów, jak ten, że osoba, która mówi o samobójstwie, nie zamierza go popełnić. To nieprawda. Zamiast tego przedstawić samobójstwo jako dramat, którym jest, oraz informować o wszelkich możliwościach psychicznego wsparcia. I nie bać się rozmawiać. Bo wspierająca rozmowa może skłonić osobę w kryzysie samobójczym do wybrania ścieżki ku życiu.
Jesteś w kryzysie i potrzebujesz takiej rozmowy? Oto, gdzie możesz uzyskać pomoc:
- Centrum Wsparcia dla Osób Dorosłych w Kryzysie Psychicznym: 800 702 222
- Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży: 116 111
- Ogólnopolski telefon dla ofiar przemocy w rodzinie Niebieska Linia: 800 120 002
- Serwis pomocowy Życie Warte Jest Rozmowy: www.zwjr.pl
Źródła:
Stephen Marche, „Netflix and suicide. The disturbing example of 13 reasons why”, https://www.newyorker.com/culture/cultural-comment/netflix-and-suicide-the-disturbing-example-of-13-reasons-why [dostęp: 19.09.2023]
Joanna Cieśla, „Rozmowa z psychiatrą o tym, jak zarażamy się zbrodnią”, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1518798,1,rozmowa-z-psychiatra-o-tym-jak-zarazamy-sie-zbrodnia.read [dostęp: 19.09.2023]