Najczęstsza przyczyna kłopotów finansowych? Wcale nie kryzys! To skrypty zakodowane w nieświadomości: przekonania, lęki i oczekiwania związane z pieniędzmi. Jeśli je rozpoznasz, masz szansę na lepsze zarobki, spokój i zadowolenie. Ze stanu konta i z życia. Jak to zrobić? Czytaj dalej.
Ted Klontz, psycholog, coach finansowy i współautor książki „Wired For Wealth” („Ukierunkowanie na bogactwo”), dorastał w latach 40. ubiegłego wieku w ubogiej rodzinie w południowym Ohio. Pewnego dnia jego farmę odwiedził wuj, który kilka lat wcześniej opuścił rodzinne strony i dorobił się na handlu nieruchomościami. Czy rodzina była zadowolona, że mu się powiodło? Ależ skąd!
– Całe dzieciństwo słyszałem, jak na niego psioczyli – opowiada Klontz. – Uważali, że dorobił się, bo oszukiwał ludzi. Podświadomie zanotowałem: „jeśli chcesz być odrzucony przez rodzinę, miej pieniądze tak jak wuj”.
Klontz wyjechał z farmy, skończył studia, znalazł dobrze płatną pracę. Ale za każdym razem, gdy przybywało pieniędzy na koncie, szastał nimi na prawo i lewo. Potem rzucał się w wir pracy, by oddawać długi. Gdy przekroczył czterdziestkę, ze zgrozą zauważył, że nie ma żadnych oszczędności. – Zacząłem się zastanawiać, dlaczego nie umiem odłożyć pieniędzy, a jeśli nawet dużo zarobię, to wydaję to od razu – opowiada Klontz. – Aż odkryłem, że moimi finansami kieruje nieświadome przekonanie: „bogaci są źli, a wypchany portfel oznacza porzucenie przez bliskich”.
Każdy z nas ma w głowie taki skrypt finansowy, czyli ugruntowane, bardzo często irracjonalne przekonania na temat tego, czym są pieniądze, jaką rolę odgrywają w życiu, co można i powinno się z nimi robić. Uaktywniają się za każdym razem, gdy w grę wchodzi zarabianie, wydawanie, oszczędzanie. „Rozkazują nam” wysupłać ostatni grosz na kolejne buty, godzić się na marną pensję, inwestować w beznadziejne interesy czy drżeć przed biedą nawet wtedy, gdy mamy spore oszczędności. Za posłuszeństwo tym skryptom płacimy nie tylko odsetkami na karcie kredytowej, ale zdenerwowaniem, kłopotami ze zdrowiem i napięciami w relacjach z bliskimi. Dlaczego mają nad nami taką władzę?
„Pieniądze szczęścia nie dają”, „W życiu najważniejsze są pieniądze. Reszta przyjdzie sama”, „Pieniądze nie rosną na drzewach” – każda rodzina ma własne przysłowia i powiedzenia dotyczące pieniędzy. Jako dzieci bezkrytycznie przyswajamy te „motta”, które dają ramy naszemu skryptowi pieniężnemu. Oprócz tego obserwujemy rodziców i nieświadomie przejmujemy ich podejście do pieniędzy. Dlatego jeśli np. ciągle martwili się, że im nie starczy do pierwszego, możemy mieć głęboko zachwiane poczucie bezpieczeństwa finansowego. A jeśli w rodzinnym domu nigdy nie brakowało pieniędzy – przekonanie, że nie musimy się starać, bo pieniądze i tak się znajdą. Ci, którzy wychowali się w ubogich domach, nierzadko oszczędzają ponad miarę i mimo pokaźnej sumy na koncie wciąż czują się biedni.
Nierzadko skrypty pieniężne są – dla odmiany – efektem buntu przeciwko rodzicielskim nakazom. Jeśli rodzice uznają oszczędzanie za cnotę, to my wydajemy na prawo i lewo. Jeśli ambicją zamożnego ojca jest chwalić się bogatymi dziećmi, na złość możemy pracować w niskopłatnym zawodzie i ciągle nie mieć kasy. Z dzieciństwa wynosimy też skojarzenie pieniędzy z traumatycznymi sytuacjami. Gdy rodzice awanturują się o wydatki, nie rozumiemy, że tak naprawdę chodzi o zażyłość ojca z koleżanką z pracy. Kojarzymy: pieniądze równa się złość, strach, rozwód. Te silne emocje mocno zapisują się w nieświadomości i wpływają na kształt naszego skryptu pieniężnego.
Ted Klontz twierdzi, że w każdym skrypcie pieniężnym jest sporo prawdy. Dlaczego więc tak często wiodą na manowce? Bo mamy do nich bezkrytyczny stosunek, zbyt kurczowo się ich trzymamy i nie potrafimy dostrzec pułapek, które na nas zastawiają. Jak odkryć własny? Pomoże w tym pewne ćwiczenie.
Weź czystą kartkę i na górze napisz hasło „pieniądze”. Potem wypisz dziesięć słów, które kojarzą ci się z pieniędzmi. Zakreśl te, które mają negatywny wydźwięk. Zastanów się: Dlaczego mam takie skojarzenia? Skąd się wzięły? Jakie sytuacje z rodzinnego domu mogły wpłynąć na takie myślenie o pieniądzach? Przeczytaj poniższe opisy i przekonaj się, jaki skrypt pieniężny za tym stoi.
„Im więcej pieniędzy, tym życie jest lepsze” – według tego skryptu poczucie bezpieczeństwa, zadowolenia z siebie i satysfakcji z życia jest utożsamiane ze stanem konta. Dlaczego więc mimo pokaźnych oszczędności twoje życie wcale nie jest lepsze ani bardziej szczęśliwe? Bo im więcej energii i czasu poświęcasz pieniądzom, tym mniej masz go na to, co daje najwięcej szczęścia, czyli na spędzanie czasu z bliskimi, pomoc innym i zaangażowanie w pracę, która daje poczucie sensu.
„Pieniądze są złe” – ten skrypt często kieruje tymi, którym ciągle brakuje pieniędzy. Bo kojarzą się z podłością, oszustwem, przestępstwem i niemoralnością. Oczywiście, są ludzie, którzy wzbogacili się na nieszczęściu innych. Ale są też tacy, którzy dorobili się majątku ciężką pracą, talentem lub po prostu mieli szczęście. Mają udane rodziny i są szanowani przez pracowników. Dobrze pamiętać, że pieniądze nie są ani złe, ani dobre. To my decydujemy, czy wykorzystamy je w dobrych, czy złych celach.
„Nie zasługuję na pieniądze” – taki skrypt najczęściej mają osoby z niską samooceną, poczuciem odpowiedzialności za innych, pracujące w zawodach związanych z pomaganiem ludziom. Wydają szybko to, co mają, lub wybierają niskodochodowe zajęcia. Ten skrypt oznacza nie tylko brak stabilności finansowej, ale też niedocenianie siebie, swoich praw i możliwości. Odmawianie sobie nie tylko pieniędzy, ale też radości, szacunku i satysfakcji z tego, kim się jest i co się robi.
„Zasługuję na to, by wydawać pieniądze” – to dobry skrypt, pod warunkiem że zachowujemy dyscyplinę finansową i nie wydajemy więcej niż zarabiamy. Niestety, w kulturze konsumpcyjnej jesteśmy nieustannie zachęcani do zaspokajania kaprysów i zadłużania się. Rada dla tych, którzy kierują się tym skryptem: znajdź takie sposoby na poprawę nastroju, za które nie musisz płacić, np. spacer, miłe popołudnie z partnerem, spotkanie z przyjaciółką.
„Pieniędzy nigdy dość” – to skrypt dusigroszów, na dodatek uzależnionych od pracy. Takich, którzy zarabiają i oszczędzają. Oszczędzają też sobie cieszenia się przyjemnościami, za które trzeba zapłacić, sprawiania radości innym – bo to kosztuje. Rada: uwierz bliskim, jeśli zarzucają ci, że jesteś sknerą lub pracoholikiem. Zainwestuj w siebie i swój rozwój – umów się z coachem i dowiedz, jak docenić to, co masz i zadbać o siebie oraz bliskich.
„Pieniędzy zawsze starczy” – plus tego skryptu to poczucie bezpieczeństwa i optymizm. Minus: nieodpowiedzialność i brak myślenia perspektywicznego, uwieszenie się na rodzicach lub partnerze. Katastrofa jest wtedy, gdy rodzice odmówią finansowania dorosłej latorośli, a partner nie będzie w stanie dłużej być fundatorem lub po prostu odejdzie. Dlatego zawczasu warto opracować plan awaryjny i wcielać go w życie, np. co miesiąc odkładając jakąś sumę.
„Pieniądze są bez znaczenia” – to prawda, że nie kupimy za nie miłości, bliskości, satysfakcji z pracy czy rodzinnego szczęścia. Ale ten skrypt świetnie uzasadnia bezmyślne wydatki, głupie decyzje finansowe, niechęć do lepiej płatnej, ale bardziej wymagającej pracy. Czy nam się to podoba, czy nie, pieniądze mają znaczenie. Są potrzebne do tego, by wyjechać z przyjaciółmi na weekend, wyleczyć zęby czy kupić urodzinowy prezent partnerowi. By nie martwić się długami, tylko koncentrować na rozwoju osobistym i pracy.
„Dzięki pieniądzom jestem kimś” – owszem, można być kimś dobrze ubranym, bywającym w drogich restauracjach czy modnych kurortach. Ale czy kimś kochanym, lubianym i szanowanym? Pieniądze mają się tak do tego, kim jesteśmy, jak młotek do stolarza. To tylko narzędzie, które człowiek może mądrze wykorzystać. Po to, by czuć się bezpiecznie, mieć środki na przyjemności, pasje i ambicje.
Jaki jest najbardziej rozpowszechniony skrypt pieniężny w naszych czasach? „O pieniądzach się nie rozmawia”. Bo to niegrzeczne, nieeleganckie, w złym stylu.
– W kulturze, gdzie seks traktuje się jak sport, a kretyński humor jest na porządku dziennym, pieniądze pozostają wciąż tematem tabu – twierdzi Deborah Price, psycholożka z Money Coaching Institute w Kalifornii. – Nawet w bliskich związkach rozmawianie o zarobkach, wydawaniu i oszczędzaniu jest dla wielu osób trudne. Dlaczego? Ponieważ zwykliśmy kojarzyć pieniądze nie tyle z zaspokojeniem potrzeb, co ze sobą: poczuciem wartości, kontrolą nad swoim życiem, potrzebą szacunku i miłości.
Rodzice Teda Klontza nie znosili bogatego wuja, bo był niezależny i otwarty na świat. Oni byli nieufni i bali się obcych. Wyjazd z Ohio odbierali jako opuszczenie ich, a odrzucenie przez wuja ich stylu życia – jako pogardę. Uświadomienie sobie tego wymagałoby od nich wysiłku intelektualnego i emocjonalnego. Łatwiej było psioczyć na wuja.
Jeśli z powodu skrępowania rozmawianiem o finansach nie nazwiesz swoich emocji i wyobrażeń z nimi związanych, to pieniądze – ich brak lub koncentracja na gromadzeniu – będą zastępować potrzeby, jakich nie chcesz sobie uświadomić. Dlatego na zakończenie zrób jeszcze jedno ćwiczenie: z przyjaciółką lub inną zaufaną osobą porozmawiaj o swoich pierwszych wspomnieniach związanych z pieniędzmi, o tym, jakie podejście do zarabiania i wydawania mieli twoi rodzice, kiedy pieniądze sprawiły ci radość, a kiedy przykrość. Pozwoli ci to poznać swoje wyobrażenia, emocje i przekonania związane z pieniędzmi oraz porównać je z przekonaniami innych. I przełamie tabu mówienia oraz myślenia o zarabianiu.