Samospełniające się proroctwo może dotyczyć nas samych, ale też innej osoby, potwierdzili to niezbicie w wielu badaniach psycholodzy społeczni.
Krakanie to wiara w sprawczą moc słów i przewidywanie niepomyślnego przebiegu wydarzeń. Tytułowe powiedzenie ma dla mnie bliski związek z pewnym psychologicznym prawem, tak zwaną samospełniającą się przepowiednią. Jej działanie wbrew pozorom nie dotyczy zaklęć ani patrzenia w szklaną kulę, polega na tym, że spotyka nas to, czego podświadomie oczekujemy.
Jeśli kraczemy, to na ogół dlatego, że mamy złe przeczucia co do rozwoju wypadków, nie wiemy do końca dlaczego, ale widzimy przyszłość w czarnych barwach. Samospełniająca się przepowiednia to nie tyle nastawienie, ile dokonywanie nieświadomych założeń na temat zdarzeń, ludzi albo nas samych.
Te hipotezy na temat świata wynikają z naszych dotychczasowych doświadczeń, zwłaszcza tych, które nas kształtowały. Różni się to nieco od nastawienia, motywacji czy wiary w siebie. Efekt przepowiedni jest nieświadomy i pojawia się w sposób mimowolny, jak gdyby coś wyłaziło z nas bez naszej wiedzy. Bardzo ważne jest to, że samospełniające się proroctwo może dotyczyć nas samych, ale też innej osoby, potwierdzili to niezbicie w wielu badaniach psycholodzy społeczni. Jedno z doświadczeń polegało na tym, że w pewnej szkole powiedziano nauczycielom, że grupa wskazanych uczniów ma wyjątkowo wysoki iloraz inteligencji, choć w rzeczywistości wybrano ich do grupy orłów losowo.
Kiedy po roku zrobiono wszystkim dzieciakom testy inteligencji, okazało się, że ci wybrańcy ujawnili jej rzeczywisty przyrost. Sprawiło to zachowanie nauczycieli – założyli, że wskazana grupa wyróżnia się inteligencją, więc – stosownie do swoich oczekiwań – obdarzali jej członków większą uwagą, zachęcali do nauki. Traktowali ich jak mądrzejszych, a oni zareagowali zachowaniem, które potwierdziło hipotezy nauczycieli, i w efekcie naprawdę stali się mądrzejsi niż rówieśnicy.
Samospełniająca się przepowiednia to mechanizm, dzięki któremu można byłoby zdziałać wiele dobrego, zwłaszcza w przypadku rodziców czy nauczycieli. Wielka szkoda, że uparcie nie chcemy go przyjąć do wiadomości i nie potrafimy rezygnować ze swoich przyzwyczajeń. Wciąż uważamy, że w procesie wychowania i nauki trzeba opieprzać, krytykować i wymagać ponad możliwości. Tymczasem im bardziej jesteśmy dla kogoś ważni, tym bardziej każde nasze słowo czy gest może na niego wpłynąć.
Znam przykład dziewczyny, która kiedyś usłyszała od ulubionej cioci: „Jakie ty masz grube łydki!”. Przestała chodzić w sukienkach i spódnicach na długie lata! Dużo później na grupowej terapii dowiedziała się, że ma świetne nogi. Na szczęście pomogło jej to odbudować samoakceptację.
O samospełniających się przepowiedniach mówi się także m.in. przy depresji. Polega to na tym, że cierpiące na nią osoby widzą rzeczywistość selektywnie, skupiając się na tym, co potwierdza ich pesymistyczną wizję świata. Powstaje błędne koło: uważam, że jestem do niczego i ludzie mnie nie lubią, więc się wycofuję z działania i relacji. Potwierdzam w ten sposób swoje założenia, bo jeśli przestanę angażować się w działanie, stracę wszelką motywację, a jeśli unikam ludzi, to oni przestaną się mną interesować.
Może się wydawać, że jest na to proste lekarstwo – efekt depresji jest w pewnym sensie wykrakany, więc wystarczy myśleć pozytywnie, żeby zapewnić sobie zdrowie, szczęście i bogactwo. Niestety, pozytywne nastawienie i optymizm bardzo nam sprzyjają, ale nie dają gwarancji, bo mechanizm samospełniającej się przepowiedni jest nieświadomy i pojawia się mimowolnie. Co więc robić? Rozwijać samoświadomość! Często proces terapii może pomóc nam w dotarciu do naszych przekonań, podświadomych założeń i strategii, a nawet je zmienić.
Katarzyna Miller terapeutka. Pisze książki, wiersze, śpiewa.