Nie trzeba mieć dyplomu z psychologii, by zauważyć, że różne formy manipulacji towarzyszą nam na co dzień. Jednak gdy wokół nas jest ktoś, kto z grania ofiary zrobił sposób na osiąganie życiowych celów, możemy mieć spory problem. Skorzystaj z rad ekspertów i naucz się stawiać granice.
Według portalu „Psychology Today” „granie ofiary” (ang. playing the victim) to manipulacyjna strategia interpersonalna, w której osoba przyjmuje rolę pokrzywdzonego, aby uzyskać współczucie, uniknąć odpowiedzialności lub kontrolować innych.
W artykule „3 Ways to Tell When Someone Is Playing the Victim” opisano, że osoba „grająca ofiarę” aktywnie manipuluje innymi poprzez:
- wzbudzanie poczucia winy,
- wykorzystywanie przeszłych trudności do usprawiedliwiania niewłaściwego zachowania,
- unikanie odpowiedzialności.
Co ważne, osoba „grająca ofiarę” często odrzuca wsparcie, ponieważ jej celem nie jest rozwiązanie problemu, lecz kontrolowanie sytuacji i innych osób.
W wielu wypadkach chodzi o drobne korzyści w życiu codziennym (jak udawanie złego samopoczucia, by partner wziął na siebie opiekę nad dziećmi – nie pochwalamy, ale niech pierwsza rzuci kamieniem, która nigdy tak nie zrobiła).
Zdarza się jednak, że komuś z naszego otoczenia jest w roli ofiary na tyle wygodnie, że nie chce w inny sposób osiągać celów. A jeśli w grę wchodzą wspólne decyzje życiowe, to mówiąc oględnie, mamy duży problem.
W eksperymentalnym badaniu przeprowadzonym przez Zafara Akina dla Uniwersytetu Amerykańskiego w Dubaju uczestnicy mieli możliwość uzyskania dodatkowego wynagrodzenia poprzez fałszywe przedstawienie się jako osoby poszkodowanej. Wyniki pokazały, że większość uczestników skorzystała z tej możliwości, co sugeruje, że granie ofiary jest powszechną i bardzo często skuteczną strategią.
Jeśli jednak odrzucimy czyste wyrachowanie i zagłębimy się w psychikę manipulatorów, może okazać się, że przyczyny takich zachowań są bardzo złożone.
Jednym z najczęstszych powodów jest chęć uniknięcia winy lub odpowiedzialności za własne działania. Osoba, która odgrywa rolę ofiary, w ten sposób chroni swoje ego przed konfrontacją z błędem, porażką czy krytyką. To mechanizm obronny, który eliminuje konieczność autorefleksji i zmiany.
Inną przyczyną może być chęć kontroli, bo choć ofiara wydaje się być na pozycji przegranej, to w rzeczywistości ma realną władzę, zwłaszcza emocjonalną.
Kolejnym bardzo częstym powodem jest niska samoocena. Manipulatorowi wydaje się, że tylko wtedy utrzyma nas przy sobie. Nie wierzy w siebie, swoje zalety i umiejętności. W skrajnych przypadkach taka osoba buduje wokół „rzekomego cierpienia” całą osobowość. Wtedy mówi się o „mentalności ofiary”.
„Ofiarą jesteśmy, gdy wychowywano nas w przekonaniu, że brak nam sił, że jesteśmy nieporadni, że bez specjalnego wsparcia nie damy sobie z niczym rady [...]. Ofiara staje się prześladowcą, bo nieświadomie za swoją nieporadność obwinia wybawcę. Wstydzi się tego, że ktoś musi jej pomagać, i zaczyna nienawidzić tego, od kogo jest zależna. Może też wyspecjalizować się w manipulacji, a to znaczy, że wykorzystuje innych. Partner, który do tej pory pełnił funkcję wybawiciela, łatwo zmienia się wtedy w prześladowcę”.
– mówiła w wywiadzie dla „Zwierciadła” psychoterapeutka Iwona Fimanty.
Czasem granie ofiary to przejaw głębszych problemów, zaburzeń i traum. W tym wypadku nie jest to wybór, ale strukturalne zniekształcenie sposobu odbioru siebie i otaczającej rzeczywistości.
Osobowość borderline (BPD)
Cechy: niestabilność emocjonalna, intensywny lęk przed odrzuceniem, dramatyzm.
Rola ofiary: reakcja na lęk separacyjny i emocjonalne zranienia. Osoba może doświadczać tzw. faz borderline, czyli przechodzić od „kocham cię” do „nienawidzę cię” w ciągu kilku godzin, jednocześnie oskarżając innych o całe cierpienie.
Cytat kliniczny: „Dla osób z BPD świat jest nieustannym polem bitwy, w którym stale trzeba się bronić przed kolejną zdradą” (Heather Hayes).
Cechy: potrzeba podziwu, wrażliwość na krytykę, brak empatii.
Rola ofiary: często występuje u tzw. „ukrytych narcyzów” – grają ofiarę, by wzbudzić współczucie i zdobyć kontrolę. Cierpienie staje się walutą emocjonalną.
Także trauma z dzieciństwa może prowadzić do wykształcenia manipulacyjnych wzorców zachowań w dorosłym życiu. Dziecko, które doświadcza przemocy, zaniedbania lub emocjonalnego chłodu, uczy się, że otwarte wyrażanie potrzeb może prowadzić do odrzucenia lub zranienia. Z czasem bycie w roli ofiary staje się integralną częścią osobowości i prowadzi do rozwoju zaburzeń osobowości. Jak zauważa Gabor Maté:
„To, co nazywamy osobowością, jest często mieszanką naszych autentycznych cech oraz zaadaptowanych przez nas, (...) które wcale nie odzwierciedlają naszego prawdziwego »ja« – lecz w istocie oznaczają jego utratę”.
- Wzbudzanie poczucia winy — „ofiara” próbuje sprawić, żebyś czuł się odpowiedzialny za jej złe samopoczucie lub problemy
„Chcesz wyjechać służbowo, kiedy ja nie mogę się pozbierać po śmierci dziadka?”.
- Brak konkretnych działań naprawczych — mimo narzekania i dramatyzowania, nie podejmuje kroków, by zmienić sytuację, i zamyka się w błędnym kole.
„Wypominasz mi brak pieniędzy, a to nie moja wina, że zarabiam mniej od ciebie”.
- Przekręcanie faktów — zniekształca sytuacje, aby bardziej pasowały do roli ofiary. Tzw. przekręcanie kota ogonem.
„Nie załatwiłam sprawy w urzędzie, bo zrzucasz na mnie zbyt wiele obowiązków”.
- Powtarzające się konflikty i dramaty — sytuacje się ciągle powtarzają, a osoba zawsze czuje się „skrzywdzona”. Bardzo często manipulant wykorzystuje sytuację lub kłótnię z przeszłości, by trzymać nas w szachu.
„Pamiętasz, jak przez twoją pracę przełożyliśmy urlop? To dlatego jestem ciągle zmęczona i rozdrażniona”.
- Izolowanie od otoczenia — może starać się ograniczyć twoje kontakty z innymi, by mieć nad tobą większą kontrolę. I tu znowu może pojawić się szantaż emocjonalny:
„Wolisz iść na piwo z kolegami, zamiast zostać ze mną, gdy ja jestem w dołku psychicznym”.
Osoba grająca ofiarę może się zmienić, ale wymaga to przede wszystkim jej świadomości problemu i szczerej chęci do pracy nad sobą. Zmiana wiąże się z przepracowaniem emocji, wzięciem odpowiedzialności za własne działania oraz często z pomocą psychoterapii lub wsparcia bliskich. Ale zamiast liczyć na to, że ktoś zacznie nad sobą pracować, poznaj strategie, które pomogą ci stawiać granice (lub, jak kto woli, nie zwariować).
Przede wszystkim należy obserwować, czy to jednorazowy „wypadek przy pracy”, czy raczej stały skrypt, który uruchamia się za każdym razem, gdy chcemy realizować swoje potrzeby lub egzekwować obietnice. Najlepiej jak najszybciej zacząć stawiać granice, by manipulator nie poczuł, że może w każdej sytuacji wejść nam na głowę. Oto kilka sprawdzonych strategii:
Asertywność
Asertywność to umiejętność wyrażania swoich potrzeb, uczuć i granic w sposób jasny i spokojny, bez agresji i uległości. Dzięki temu pokazujesz, że nie pozwalasz na przekraczanie swoich granic, ale jednocześnie nie wywołujesz niepotrzebnych konfliktów.
Przykład asertywnej odpowiedzi: „Rozumiem, że po kłótni czujesz się źle, ale nie mogę wziąć na siebie całej odpowiedzialności za tę sytuację”.
Dystans emocjonalny
Zachowaj zdrowy dystans, żeby nie dać się wciągnąć w emocjonalną grę manipulatora. Staraj się nie reagować natychmiast emocjonalnie, lecz na chłodno i ze spokojem. Nawet gdy w środku się gotujesz, powiedz: „Potrzebuję czasu, żeby to przemyśleć”.
Brak wdawania się w grę emocjonalną
Manipulacja często polega na wywoływaniu poczucia winy lub litości. Nie pozwól, by emocje drugiej osoby decydowały o twoich decyzjach. Zachowuj równowagę i trzymaj się faktów, nie daj się wciągnąć w dramatyzowanie.
Przykład odpowiedzi: „Rozumiem, że jest ci przykro, ale mój wyjazd będzie trwał tylko kilka dni i wierzę, że świetnie sobie poradzisz”.
Techniki komunikacyjne
Zamiast oskarżać („Ty zawsze…”, „Ty nigdy…”), mów o swoich uczuciach i potrzebach: „Czuję się zraniony, gdy nie dotrzymujesz słowa, i potrzebuję, żebyśmy lepiej się komunikowali”. To zmniejsza defensywność rozmówcy i pozwala skupić się na rozwiązaniu.
- Metoda FUO (Fakty, Uczucia, Oczekiwania)
Fakty: Opisz, co się dokładnie wydarzyło, bez oceniania („Zauważyłem, że spóźniłeś się na spotkanie”).
Uczucia: Powiedz, jak się z tym czujesz („To mnie zdenerwowało”).
Oczekiwania: Wyraź, czego oczekujesz w przyszłości („Chciałbym, żebyś był punktualny”).
UWAGA!
Bycie w związku z osobą, która manipuluje, grając ofiarę, może prowadzić do poważnych konsekwencji, takich jak:
- ciągłe poczucie winy,
- utrata granic,
- zaniżone poczucie własnej wartości,
- emocjonalne wypalenie,
- izolacja społeczna
- zaburzenie postrzegania rzeczywistości.
Taki związek często opiera się na emocjonalnym szantażu i dramatyzowaniu, co z czasem osłabia psychicznie i odbiera poczucie bezpieczeństwa.
Gdy druga osoba nie wykazuje chęci zmiany, nie respektuje twoich granic, a relacja staje się źródłem stałego stresu, napięcia i poczucia przytłoczenia – warto rozważyć rozstanie.
Manipulacja przez granie ofiary to strategia, w której ktoś udaje pokrzywdzonego, by unikać odpowiedzialności, wzbudzać współczucie i kontrolować innych – często kosztem bliskich osób.
Typowe zachowania manipulatora to:
- wzbudzanie poczucia winy,
- przekręcanie faktów,
- brak realnych działań naprawczych,
- wywoływanie konfliktów,
- próby izolowania partnera od otoczenia.
„Ofiarom” łatwo ulegają osoby wrażliwe, o tzw. miękkim sercu, lub te, które mają problem z poczuciem własnej wartości. Pamiętaj – relacja to gra zespołowa, a nie indywidualna, wyrachowana na własne korzyści rozgrywka.
Przyczyny grania ofiary bywają złożone: od wyrachowania i chęci kontroli, przez mechanizmy obronne i niską samoocenę, aż po skutki traum i zaburzeń osobowości – np. borderline czy narcystycznej. Rola „ofiary” może stać się centralnym elementem tożsamości, zwłaszcza jeśli ktoś dorastał w atmosferze bezradności, zależności lub braku akceptacji – wtedy cierpienie staje się narzędziem wpływu.
Osoba manipulująca może się zmienić, ale tylko jeśli sama zauważy problem i będzie gotowa na trudną pracę nad sobą – często przy wsparciu psychoterapii.
Radzenie sobie z manipulacją wymaga:
- asertywności,
- zachowania dystansu emocjonalnego,
- stosowania technik komunikacyjnych, takich jak komunikaty JA czy metoda FUO (Fakty–Uczucia–Oczekiwania).
Czy „granie ofiary” to forma przemocy psychicznej?
Jeśli „granie ofiary” to permanentna próba utrzymania kontroli w związku, jest to forma przemocy psychicznej. Taka manipulacja jest niebezpieczna, bo wydaje się niewinna. Z czasem jednak osoba manipulowana doświadcza dużych strat emocjonalnych i musi sięgnąć po profesjonalną pomoc.
Jak odróżnić prawdziwe cierpienie od manipulacji?
Nie jest to proste, zwłaszcza gdy jesteśmy emocjonalnie zaangażowani. Jednak jeśli po każdej rozmowie czujesz winę, zmęczenie i dezorientację, a twoje potrzeby są regularnie spychane na dalszy plan – to może być sygnał, że masz do czynienia z manipulacją, a nie autentycznym cierpieniem.
Czy osoba manipulująca wie, co robi?
Nie każda osoba manipulująca jest „złym człowiekiem” – niektóre naprawdę potrzebują pomocy psychologicznej, by zrozumieć, jak ich zachowanie wpływa na innych. Jednak niezależnie od świadomości manipulatora, masz prawo stawiać granice i chronić siebie. To, że ktoś nie „wie, co robi”, nie oznacza, że musisz znosić toksyczne zachowania.
Źródła:
Markham L., 3 Ways to Tell When Someone Is Playing the Victim, „Psychology Today”, 2022, dostęp: https://www.psychologytoday.com/us/blog/peaceful-parenting/202211/3-ways-tell-when-someone-is-playing-the-victim
Łukjanowicz M., Zachowania manipulacyjne jako specyficzna forma komunikacji interpersonalnej, „MPRA Paper”, 2022, dostęp: https://ideas.repec.org/p/pra/mprapa/115532.html
Pawłowicz B., Trójkąt dramatyczny – wybawiciel, ofiara, prześladowca. Dopóki w nim tkwisz, nie masz szansy na szczęście, Zwierciadlo.pl, 2022, dostęp: https://zwierciadlo.pl/psychologia/526024,1,trojkat-dramatyczny--wybawiciel-ofiara-przesladowca-dopoki-w-nim-tkwisz-nie-masz-szansy-na-szczescie.read
Redakcja poradnictworodzinne.pl, Jak reagować na manipulację w relacjach towarzyskich?, Poradnictworodzinne.pl, dostęp: https://poradnictworodzinne.pl/jak-reagowac-na-manipulacje-w-relacjach-towarzyskich
Urbaniak A., Gabor Maté – lekarz schorowanych dusz. 10 cytatów słynnego terapeuty, które otwierają oczy, Zwierciadlo.pl, 2022, dostęp: https://zwierciadlo.pl/psychologia/542906%2C1%2Cgabor-mat---lekarz-schorowanych-dusz-10-cytatow-slynnego-terapeuty-ktore-otwieraja-oczy.read
Morelowska-Siluk K., Komunikat „ja” – droga do porozumienia, Zwierciadlo.pl, 2022, dostęp: https://zwierciadlo.pl/psychologia/529196,1,komunikat-ja--droga-do-porozumienia.read
Fundacja Terapeutyczna, Jak mówić o tym, co nas boli, czyli o komunikatach „ja” i FUO, Terapeutyczna.org, dostęp: https://terapeutyczna.org/jak-mowic-o-tym-co-nas-boli-czyli-o-komunikatach-ja-i-fuo