Wyzwala poczucie mocy, pozwala zrozumieć świat, jest twórcza i autoterapeutyczna. Swobodna zabawa dużo daje, ale pod jednym warunkiem: przede wszystkim musi być tylko dla przyjemności.
Dość wcześnie jak na swój wiek zostałam babcią. Stało się to za sprawą plastikowej lalki bobasa: łysej, o wiecznie otwartych ustach i blisko rozstawionych oczkach. Lalka kurzyła się pogardzana przez wiele miesięcy, aż któregoś dnia moja trzyletnia córka wyjęła ją z szafy, urodziła i oficjalnie nadała imię: Mały Maciek. A że – nieprzypadkowo – w tym czasie i ja urodziłam chłopca, od tej pory w domu było już nie jedno, ale troje dzieci. I nic nie miało być tak jak kiedyś.
Bo choć mieliśmy żywego noworodka, szybko okazało się, że to Mały Maciek angażuje najwięcej energii. Obsługiwała go głównie córka: przewijała, przebierała w ubranka brata (ten sam rozmiar), karmiła piersią i woziła w wózeczku na spacer. To jest ta słodka część opowieści. Poza tym, choć mama Małego Maćka do własnego brata odnosiła się zawsze czule i delikatnie, to już synowi często dawała popalić.
– Mały Maciek jest chory. Potrzebuje zastrzyków – wyjaśniła kiedyś dziwnie zamyślona, wbijając lalce kompulsywnie strzykawkę w oko.
– Zdenerwowałeś mnie – oznajmiła spokojnie innym razem, chwytając za plastikowe nóżki i waląc Małym Maćkiem o podłogę.
Czasem wystawiała go na taras, aby go gryzły komary; innym razem ściskała aż do przyduszenia. „Gdy dziecko przejawia agresję w stosunku do rodzeństwa, dobrze przekierować ją na jakiś obiekt, na przykład lalkę” – czytałam skonsternowana w mądrych książkach, a Mały Maciek przyjmował na siebie z plastikową obojętnością ciosy zazdrości o brata. Ale nie tylko. Sam wkrótce zaczął też wyrażać ukryte emocje swojej mamy.
– Ja chcę biiić! – zawodził na przykład na placu zabaw tonem o wiele bardziej piskliwym niż głos mojej córki.
– Dziewczynko, jak ma na imię twoja laleczka? – zaczepiały nas starsze panie w parku.
– Łeee! – skrzeczał na to przeraźliwie Mały Maciek – i panie odrzucało w tył, córka przemawiała cicho do lalki: „Nie spodobały ci się, tak?”, a ja usprawiedliwiałam: „To nie ona, to jej syn”, przez co patrzono na nas jak na wariatki. Mały Maciek chodził też ze swoją mamą do jej żłobka – no bo jak zostawić w domu dziecko karmione piersią – i opiekunki zaczęły mówić półżartem o pobieraniu podwójnego czesnego. Bo o ile córka pozostawała miłą, współpracującą dziewczynką, o tyle Małemu Maćkowi zdarzało się rozrabiać, krzyczeć w porze drzemki i budzić inne dzieci. Był mrocznym alter ego spokojnej trzylatki. Nieokiełznanym enfant terrible naszego domu. A zabawa nim wydawała się nie mieć końca.
– Nie martw się – uspokajała mnie wtedy Agnieszka Łączyńska, psychoterapeutka ośrodka Dobra 4. To ona wyjaśniała, że przez zabawę dziecko przetwarza emocje związane z pojawieniem się rodzeństwa. Że zabawa plastikowym bobasem na wiele sposobów może nas ocalić. Dzięki niej córka chroni brata przed własną agresją, osłania siebie przed gniewem rodziców za agresywne zachowania, zachowuje własny obraz jako grzecznego dziecka, znajduje bezpieczne ujście dla ambiwalentnych uczuć, wczuwa się w rolę mamy, walczy o uwagę dla własnych problemów – słowem, korzyści płynące z zabawy w Małego Maćka okazały się przemożne. Ale aby zabawa zadziałała w tak dobroczynny i rozwojowy sposób, musi zostać spełniony jeden paradoksalny warunek. Przede wszystkim musi ona być po prostu zabawą. Dla przyjemności.
Gdy obserwujemy, w co bawi się nasze dziecko, możemy zauważyć jakie emocje w danej chwili przerabia lub z czym trudno mu się pogodzić. (fot. iStock)
– W psychologii nazywa się ją „swobodną zabawą” – mówi Agnieszka Stein, autorka książek „Dziecko z bliska” i „Dziecko z bliska idzie w świat”. – Ważne jest w niej działanie i przyjemność z niego, a nie osiągnięcie określonego celu. To zabawa dla samej zabawy. A osobą, która nią kieruje, jest dziecko – wyjaśnia Stein.
Jak widać na przykładzie Małego Maćka, taka zabawa może wypełniać rozliczne zadania. Jednak charakterystyczne, że to nie rodzic je wyznacza. W tym sensie zabawa swobodna stoi w kontrze do „zabaw edukacyjnych”, w które dorosły wchodzi z gotowym planem: ta ma nauczyć liczenia, tamta kolorów, jeszcze inna angielskiego. Tu dzieje się odwrotnie: to dorosły podąża za pomysłem dziecka. Ze swej strony opiekun może dać ciekawość i docenienie doniosłości zabawy. Uznanie, że nie jest ona przerywnikiem w innych ważnych czynnościach, tylko czymś znaczącym samym w sobie.
Agnieszka Stein: – Można proponować swoje elementy zawsze z uwagą, czy one pomagają, czy sprawiają dziecku trudność. Może ono je przyjąć albo powiedzieć: „Nie, tak nie chcę”. Zabawa służy jemu i ono zawsze zna cel. Może nie umieć go świadomie sformułować, ale doskonale wie, jakiej zabawy w danej chwili potrzebuje.
Zabawy zaczynają się już w wieku niemowlęcym. Są nimi pierwsze interakcje z rodzicami: kręcenie głową, dotykanie twarzy mamy, upuszczanie przedmiotów i czekanie, aż dorosły je podniesie. To nie tylko zaproszenie do interakcji, ale też budowanie bezpieczeństwa emocjonalnego, odnajdywanie własnej tożsamości, praca nad rozwojem. Choćby uwielbiana przez wszystkie niemowlaki świata gra w „a kuku”: pomaga uporać się z problemem separacji, który jest tematem większości pierwszych zabaw. Dziecko chce się upewnić, że jeśli rodziców nie ma, to wrócą. Dlatego sprawdza, czy przedmioty są na stałe, i zaśmiewa się, jeśli coś zakrywa – i nie widać – a potem odkrywa – i a kuku, widać! Niemowlaki oswajają przez to doświadczenie, że niewidziane nie znika. A to przekłada się na fundamentalną wiedzę: „Nawet jeśli nie widzę mamy, ona się pojawi”.
Moglibyśmy sądzić, że nauka przez „a kuku” to coś bardzo podstawowego – ale w późniejszym wieku zabawa ta ewoluuje i objawia się na przykład jako gra w chowanego. Bruno Bettelheim, wielki psychoterapeuta analizujący wpływ baśni i zabaw na rozwój dzieci, pisał o niej, że „jest jedną z najdawniejszych i najbardziej rozpowszechnionych zabaw ludzkości. Ponieważ inni uczestnicy zabawy starają się znaleźć tego, który się chowa, on wyciąga wniosek, że choć jest całkowicie niewidoczny, nie jest zapomniany; że dla wszystkich jest ważne, by został odnaleziony, ponieważ zabawa – a w sensie przenośnym życie – nie może się toczyć bez niego”. I dalej: w jeszcze bardziej rozwiniętej formie tej zabawy dziecko próbuje powrócić do bazy, zanim zostanie odkryte. Według Bettelheima „uczy się w ten sposób, że samo może wypuścić się w świat, narażając się na niebezpieczeństwa (które reprezentują ścigający oraz dziwaczne kryjówki), i wrócić całe i zdrowe do bezpiecznej bazy, którą tu reprezentuje dom”. Może ruszyć na podbój świata. Aż tyle.
Zabawa jednak nie tylko uczy. Na pewnym poziomie potrafi też leczyć. Nie bez powodu gabinety terapii dziecięcej dysponują kącikami zabaw. Agnieszka Łączyńska ma w swoim zestaw prostych pomocy: lalkę bobasa; ludziki mniejsze i większe, aby dało się z nich ułożyć rodzinę; klocki i przybory plastyczne; wreszcie trochę figurek, które kojarzą się nieprzyjemnie – wąż, duży owad, lew. To po to, by pomóc wyrazić agresję czy lęk. I pokazać, że w tej przestrzeni jest miejsce na wszystkie emocje. Że żadnej zabawy się nie ocenia.
Tu dochodzimy do roli dorosłych. – Rodzice często mają wątpliwości, czy uda im się taką zabawę wymyślić. A tu trzeba mieć w sobie gotowość na to, aby zaakceptować propozycje dziecka – mówi Stein. – Stać się jego współpracownikiem, asystentem. Kimś, kto pomaga się pobawić, ale nie koryguje.
Oczywiście, to nie znaczy, że zabawa nie ma zasad czy granic. Swobodnej zabawy nie zakłóci informacja, że mama nie chce, aby wylewać wodę z wanny czy mazać flamastrami po ścianach. Chodzi o co innego: wyłączenie wychowawczej kontroli. – Jeśli na przykład dziecko wydaje przyjęcie dla misiów i zaczyna być dla nich nieprzyjemne, ważne, aby dorosły nie traktował tej sytuacji jako okazji do korygowania zachowania. Mówienia, że to ładnie, a to nie – mówi Agnieszka Stein. – Bo najczęściej dziecko wie, co ładnie, a co nie, ale potrzebuje te rzeczy niefajne w jakiś sposób przerobić.
Zabawa bywa też przepracowaniem traumy. Dzieci odgrywają w zabawie sytuacje, które sprawiały im trudność. To dlatego często pojawiają się elementy agresji. Przyjęcie dla misiów może zmienić się w bezpieczną przestrzeń, gdzie agresja może wybrzmieć. Zabawa zmienia się w pole doświadczalne, na którym dziecko może eksperymentować z tym, co ramy społeczne wykluczają poza nawias. Jeśli zakażemy ludzikom Lego toczyć z sobą walki – gdzie znajdą ujście emocje, które sprawiły, że dziecko tak, a nie inaczej reżyseruje zabawę? Bettelheim twierdził, że nawet zabawy w wojnę mogą mieć pacyfistyczne przesłanie. Jeśli dziecko udaje, że strzela do rodzica – ten zamiast zakazywać czy modyfikować scenariusz gry, może po prostu udać, że się boi, i spytać, kto będzie dziecku robił mleko i prowadzał na lody, jeśli tata zostanie zastrzelony? Takie pytanie z jednej strony pokaże, że zabawę traktujemy poważnie, a z drugiej – jak pisze Bettelheim – „przekonuje dziecko o wiele lepiej, że strzelanie i zabijanie jest czymś złym, niż rozprawianie o zgubnych skutkach przemocy i wojny”.
Co jednak zrobić, kiedy dorosłych nużą dziecięce scenariusze? Agnieszka Stein jest tu nieugięta: – Na pewno to jakiś temat do przepracowania w rodzicu. Zabawa to taka sama potrzeba rozwojowa jak jedzenie, spanie i przytulanie. Czasem rodzice dzielą się tak, że jeden się bawi, a drugi nie. Ale wtedy jeden rodzic wyłącza się na własne życzenie z ważnego obszaru relacji z dzieckiem. Nie mówię, że każdy pomysł musimy traktować z entuzjazmem. Ale warto pamiętać, że dla dziecka zabawa to nie rozrywka. To podstawowy sposób życia.
Przedłużeniem rodzicielskiego znużenia zabawą jest zwrócenie się do zabawek. Najchętniej takich, które same się bawią. Rynek gadżetów – zwłaszcza edukacyjnych, czyli obiecujących rozwój – jest ogromny.
Bardziej możemy wspierać rozwój dziecka podążając za jego potrzebami, zamiast narzucać utarte schematy gier czy zabaw. (fot. iStock)
– Gdy inwestujemy w edukacyjną rozwojową zabawkę, zazwyczaj oczekujemy rozwojowego efektu. Wtedy często rodzicom trudno zaakceptować, że dziecko bawi się w inny sposób, niż oni by chcieli. Bo wtedy nie ma gwarancji efektu edukacyjnego. Dorosły przejmuje więc stery, mówiąc: „Tak się tym nie bawi”; „Źle się bawisz, ja ci pokażę jak”. Wówczas w zabawie nie dziecko wprowadza strukturę. To utrudniające – mówi Stein. – Tymczasem te zabawy, których dziecko potrzebuje, często są bardzo proste. Dla dorosłego efekt edukacyjny może być niewidoczny. Bywa, że dziecko chce się bawić papierem toaletowym, rwać go na małe kawałeczki. Rodzice potrafią wydać dużo pieniędzy na zabawkę, którą dziecko nie jest zainteresowane, a mają problem z odżałowaniem złotówki na rolkę papieru. Dziecko może siedzieć trzy godziny i wyciągać chusteczki jednorazowe z pudełka, a nie jesteśmy w stanie przeżyć, że ono je „zmarnuje”. Mimo że kosztują trzy złote.
Pozostaje pytanie, na ile poważnie można traktować zabawę – zwłaszcza gdy staje się ona nieodłączną towarzyszką życia w przestrzeni pozazabawowej?
– Wiem, że dorośli się tego boją – mówi Agnieszka Stein. – Na przykład jak dziecko udaje jakąś postać i nie wychodzi z tego. Mam tu dużo mniej obaw niż rodzice. Czasem dziecko wybiera rolę, która pomaga w radzeniu sobie z trudną sytuacją. Na zasadzie: „Łatwiej, kiedy do przedszkola idzie kotek lub dziewczynka o innym imieniu niż ja”. Poza pojedynczymi sytuacjami dzieci jednak dobrze rozumieją, że zabawa jest na niby. Mało jest takich sytuacji, w których to by było niepokojące, większym wyzwaniem dla dziecka jest to, że rodzice mają z tym trudność.
Jako babcia Małego Maćka wiem, że trudność w przyjęciu zabawy na serio może objawiać się boleśnie praktycznie. Wiem też jednak, że trudności mijają. Po paru miesiącach zabawy plastikowy bobas po prostu przestał być ważny. Córka „urodziła” jeszcze troje nowych dzieci i Maciek, strącony z piedestału jedynaka, przestał pochłaniać całą jej energię i sprawiać problemy. Potem poszła do przedszkola, zaczęły się inne tematy. Dziś Małym Maćkiem bawi się już bardzo rzadko. Ostatnio tylko brat w jakiejś sprzeczce szarpnął ją za włosy. Popłakała się. Nie oddała mu. Ale Mały Maciek dostał tego dnia baty.
Artykuł pochodzi z archiwalnego numeru ZWIERCIADŁA