Chociaż z pozoru może się wydawać, że ludzie bardzo różnią się od siebie, to w rzeczywistości odgrywają na zmianę tylko trzy role. Jak działa trójkąt dramatyczny?
Katarzyna odłożyła słuchawkę, wznosząc oczy do nieba. – Tyle razy ci mówiłem, żebyś darowała sobie te codzienne konferencje, bo się wykończysz, a i tak nic z tego nie wyniknie – powiedział Piotr, próbując zachować spokojny ton głosu. – Przecież to moja matka, nie mogę się nią nie interesować. Oprócz mnie nie ma nikogo – Kasia starała się wytłumaczyć samej sobie, że jej postępowanie ma sens.
Jej mama mieszkała w pobliskim mieście, sama w dużej willi. Do ich domu, położonego na wsi, z dala od zgiełku miasta, zaglądała bardzo niechętnie (przeważnie w święta) i nigdy nie zgadzała się przenocować. To powodowało, że albo Kasia, albo Piotr musieli przyjąć rolę kierowcy, czekającego na hasło do jazdy i niemogącego sobie pozwolić na wypicie kieliszka wina, bo nie było jasności, kiedy hasło zostanie rzucone. Kasia jako jedynaczka czuła się w obowiązku opiekować się matką, co dla patrzących z boku wyglądało raczej na wykonywanie jej rozkazów i robienie dobrej miny do złej gry. Piotr próbował wytłumaczyć żonie, że taka uległość nie ma sensu, ale jedynym skutkiem jego zabiegów było to, że teściowa traktowała go jak powietrze.
Matka była mistrzynią we wpędzaniu Kasi w poczucie winy. Od zawsze krytykowała jej sposób ubierania się („przy twojej figurze nie powinnaś chyba chodzić w spodniach”), znajomych („zadając się z tymi ludźmi, pomału zbliżasz się do ich poziomu”), pomysły na życie („mieszkanie na wsi jest może dobre dla rolników”) oraz kwalifikacje zawodowe („z takim wykształceniem to powinnaś chyba zajmować wyższe stanowisko, gdybyś naprawdę była dobra w swoim zawodzie”). Kasia od dziecka czuła się przy niej jak ofiara losu, dorastała z poczuciem winy, że jest powodem wstydu dla swojej rodzicielki. Kiedy matka się zagalopowywała, po stronie Kasi stawał zazwyczaj tata, mówiąc: „daj jej spokój, ona doskonale sobie radzi (pięknie wygląda, napisała lepiej niż połowa klasy, ma przyjaciół, na których może liczyć, zdobyła stanowisko, na które aplikowało kilkanaście osób)”. Potem rodzice zaczynali kłócić się ze sobą i ona czuła się jeszcze bardziej winna. Odkąd tata wyjechał na stałe za granicę, a Kasia wyszła za mąż i wyprowadziła się z domu, kontakt z matką przybrał charakter cowieczornych konferencji, które dość skutecznie psuły jej nastrój na resztę wieczoru. Nie była w stanie jednak ograniczyć częstotliwości tych rozmów, bo kiedy próbowała to zrobić, wtedy dowiadywała się, że nie stać jej nawet na tak drobny gest, jak telefon z pytaniem, czy wszystko w porządku, i że jest jej jedyną córką, więc na kogo innego matka może liczyć.
Schemat komunikacji „wypracowany” w dzieciństwie nadal działa, pomimo że Kasia jest już dorosła, niezależna finansowo, ma własną rodzinę i teoretycznie jest w stanie decydować o swoim życiu. Jednak ciągle odgrywa rolę dziewczynki usiłującej zaskarbić sobie uznanie matki, stara się ją zadowolić, tak jakby nie była w stanie wyruszyć w dorosłe życie bez matczynej pieczątki, że jest OK. Komunikacja w rodzinie Kasi przebiegała według typowych zasad trójkąta dramatycznego, opisanego przez Stephena Karpmana: Kasia – ofiara, matka – oskarżyciel, ojciec – wybawca. Dlaczego tak trudno wyrwać się z zaklętego kręgu niemożności nawiązania normalnych, partnerskich stosunków? Dlaczego tańczymy ten chocholi taniec? Ano dlatego, że gwarantuje on każdej ze stron sporo emocji o wysokim natężeniu oraz tak atrakcyjny dramatyzm akcji, która wciąga i oszałamia. Do tego dochodzi poczucie rozładowania napięcia, które co prawda nie ma raczej jakości katharsis, ale w końcu – każdy ma takie dramaty, w jakich zagra.
Trójkąt dramatyczny pojawia się w polu działania osób, którym nie do końca udaje się wziąć odpowiedzialność za siebie w dorosły sposób. Tacy ludzie mają skłonność do tego, by działać z jednej z trzech pozycji: biednej, zależnej od innych ofiary; wybawcy, który pomoże biednej ofierze wyjść z impasu; oraz prześladowcy, który zmusza ofiarę do wyjścia z impasu, motywując strachem, poczuciem winy lub wstydu. Tak naprawdę to każda z postaci dramatu stosuje sobie właściwe sposoby radzenia z frustracją: ofiara stara się przypodobać, rozchmurzyć prześladowcę, zadowolić go, bo nie może znieść napiętej sytuacji; wybawca stara się wziąć na swoje barki problemy ofiary i pomóc, bo nie może patrzeć na jej nieszczęście; wreszcie prześladowca, który zrzędzi, atakuje, „potrząsa” ofiarą, by ją zmienić lub skłonić do działania według swoich pomysłów.
W trakcie odgrywania dramatu uczestnicy często zamieniają się rolami, bo proces takich „trójkątnych relacji” jest dynamiczny, a odgrywanie każdej z ról zaspokaja (w niezdrowy sposób) jakieś ważne potrzeby. U ofiary – potrzebę samodzielności (zamiast być samodzielną, szuka wybawcy, który zrobi coś za nią, lub prześladowcy, który ją zmusi do działania zrzędzeniem, straszeniem). U prześladowcy – potrzebę szacunku (zamiast traktować innych z szacunkiem i postępować w sposób, który pozwala go szanować, zmusza innych siłą lub manipulacją do liczenia się z nim). Wybawca, którego zewnętrzny wizerunek wydaje się szlachetny i pożądany, w rzeczywistości zamiast pomagać innym, przejmuje na siebie część ich odpowiedzialności, „wybawia” ich z życia i w ten sposób od siebie uzależnia, realizując z niezbyt dobrym skutkiem swoją potrzebę miłości.
Kasia z matką zaczynają zwykle od rozdania: Kasia ofiara – matka prześladowca. Kasia opowiada, jak w pracy zarzucono ją nawałem obowiązków (liczy na współczucie). „Gdybyś mnie posłuchała, twoje życie inaczej by wyglądało. Mówiłam ci, że ta twoja kierowniczka to sprytna lisica i żeby na nią uważać, odwalasz za nią robotę, a ona dostanie premię i pewnie niedługo awans” – mówi matka, licząc, że pod wpływem krytyki córka zmieni się wreszcie w taką, jaką chciałaby mieć – zaradną i asertywną (sic!). Kasia powstrzymuje się od powiedzenia, co o tym sądzi, bo wie, że z matką nie wygra. Mąż próbuje się wtrącić, chcąc „wybawić” Kasię z roli ofiary („przestań rozmawiać z matką, to się nie będziesz wykańczać”), co powoduje, że Kasia czuje się jeszcze bardziej nierozumiana, napięcie wywołuje w niej złość, więc postanawia nie dzwonić więcej do matki („jak ją zaboli, to może wreszcie zrozumie”) i przesuwa się na pozycję prześladowcy.
Takie posunięcie matka odbiera jako porzucenie, pozbawienie miłości i zaczyna zachowywać się jak ofiara: użala się nad sobą, że jest taka biedna i nikt się z nią nie liczy. Zaczyna się coraz gorzej czuć, więc dzwoni do córki i służbowym tonem oznajmia, że prosi ją tylko o zawiezienie do przychodni. Kasia czuje się winna – zaniedbała matkę, rzeczywiście jest nieudacznicą, gdyby była z nią w kontakcie, zareagowałaby na czas. Kto ją pogłaszcze po głowie? Przeważnie do tej roli zgłasza się Piotr, udzielając żonie dobrych rad. Kiedy jednak jego rady rozsierdzą Kasię, wtedy Piotr z roli wybawcy („chciałem dobrze”) przechodzi na pozycję ofiary („tak się staram”) i udaje się do swojej jaskini cierpieć przed telewizorem albo w poszukiwaniu wybawcy dla siebie – do pubu. Wtedy teściowa chwilowo może stać się wybawcą swojej córki („jaka ty jesteś biedna, w ogóle nie masz w nim wsparcia”), a Piotr może dać upust swojej frustracji, przyjmując rolę prześladowcy: („ta kobieta potrzebuje psychiatry, nie reumatologa”).
Ta zabawa nie ma końca. I chociaż z pozoru może się wydawać, że ludzie bardzo różnią się od siebie, to tkwiąc w okowach trójkąta dramatycznego, odgrywają tylko trzy role na zmianę. Trudno jest zmienić nawyki wykształcone w dzieciństwie i wyniesione z rodzinnego domu. Jedynym lekarstwem jest wyrwanie się z trójkąta poprzez wzięcie odpowiedzialności za siebie i niebranie jej za inne dorosłe osoby. Uświadomienie sobie, że za własne postępowanie odpowiadam ja, inni odpowiadają za swoje – także w rodzinie.