Nie tylko dzieci gubią się w sieci. W odmęty internetu wpadają również nasi rodzice i dziadkowie

Do starszej pani z vis-à-vis co chwila dzwoni kurier – jedna paczka, druga, trzecia… „To z promocji w internecie” odpowiada, gdy uśmiecham się porozumiewawczo. Po liczbie kartonów, które wynosi do śmietnika, wnioskuję, że to niejedyna „superokazja”, na którą dała się złapać.

Ciotka koleżanki całe dnie spędza na Facebooku – właśnie przeszła na emeryturę, dzieci wyfrunęły w świat. Nadmiar wolnego czasu spędza, śledząc internetowe inby i oglądając „śmieszne filmiki”. Czasem narzeka, że życie przecieka jej między palcami i nie dosypia, bo w nocy ogląda seriale.

Znam jednak inne przypadki: emerytowana nauczycielka od pandemii udziela korepetycji online, radzi sobie z Teamsami o niebo lepiej niż młodsze koleżanki. Z wypiekami na twarzy opowiada o webinarach i kursach internetowych, dzięki którym uczy się nowych rzeczy. Najbardziej lubi wykłady z historii sztuki, w czasie których uczestnicy eksplorują zbiory muzeów z całego świata.

Z internetem, jak ze wszystkim, bywa różnie. Dla osób starszych może być zarówno pułapką, jak i oknem na świat. Wszystko zależy od tego, czy będą umieli się w nim poruszać, czyli od ich kompetencji cyfrowych. A z tym jest w Polsce, delikatnie mówiąc, nie najlepiej.

Seniorzy kiedyś a dziś

Kim są współcześni seniorzy? W Polsce to blisko dziesięciomilionowa, stale rosnąca grupa, która wymyka się jednoznacznym definicjom. Formalnie do grona seniorów zalicza się bowiem zarówno osoby sześćdziesięcioletnie, jak i osiemdziesięcioletnie. Dzielące ich dwie dekady w znaczący sposób różnicują zarówno kondycję psychofizyczną, styl życia, jak i potrzeby i wyzwania, z jakimi mierzą się osoby w tej grupie, również w kwestii używania urządzeń ekranowych i w obszarze kompetencji cyfrowych.

Sama niebawem dołączę do grupy seniorów, która – w zależności od źródeł – rozpoczyna się wraz z 55. lub 60. wiosną życia. Czy się z nią identyfikuję? Bynajmniej, podobnie jak większość moich rówieśników, czyli ludzi po pięćdziesiątce. Nic dziwnego: dzisiejsi silversi nie przypominają swoich rówieśników z poprzedniego pokolenia. Często nadal są (lub chcą być) aktywni zawodowo, prowadzą bogate życie towarzyskie, chcą się uczyć i zdobywać wiedzę, także w dziedzinie nowych technologii. I jak wynika z badań, bardzo tej wiedzy potrzebują.

Polscy seniorzy daleko w tyle

Choć 64% osób w wieku 55–74 lata regularnie korzysta z internetu, brak odpowiednich kompetencji cyfrowych dotyczy niemal 82% tej grupy.

Dane Eurostat z 2023 roku wskazują, że blisko 56% osób w Polsce, czyli około 14,5 miliona ludzi (w tym 7,2 milionów seniorów), nie posiada podstawowych kompetencji cyfrowych. Należą do nich:

• umiejętności cyfrowe związane z korzystaniem z informacji i danych,
• komunikacja i współpraca,
• tworzenie treści cyfrowych,
• bezpieczeństwo,
• rozwiązywanie problemów.

Największe różnice między grupą seniorów a średnią krajową dotyczą kategorii umiejętności rozwiązywania problemów – różnica wynosi 42 punkty procentowe – oraz umiejętności tworzenia treści cyfrowych – różnica 40 punktów procentowych.

Poziom kompetencji cyfrowych osób starszych w Polsce plasuje nasz kraj na 24. miejscu na tle 27 krajów Unii Europejskiej. Polskim seniorom daleko do kompetencji cyfrowych liderów rankingu, czyli Holendrów i Finów, którzy biegle posługują się technologią na co dzień.

Co robią współcześni polscy seniorzy w internecie? Jak wynika z badań CBOS z 2023 r., najczęściej czytają wiadomości, internetowe wersje gazet oraz oglądają transmisje telewizyjne, filmy i seriale. Niewielki odsetek tworzy i publikuje własne treści w postaci zdjęć czy filmów.

Czy wraz z pokoleniem X, które stopniowo będzie zasilać grupę seniorów, wzrosną kompetencje cyfrowe najstarszej grupy społecznej? Na to wygląda, ponieważ „iksy” znacznie lepiej poruszają się w świecie nowych technologii niż boomersi. Niestety, co potwierdziło ostatnie Ogólnopolskie Badanie Higieny Cyfrowej Dorosłych, im również brakuje wiedzy z zakresu higieny cyfrowej. Jak wynika z tego badania, większość dorosłych użytkowników internetu nie podejmuje w wystarczającym stopniu zachowań chroniących zdrowie, związanych z używaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, zwłaszcza urządzeń ekranowych i internetu.

Okno na świat

Tak kiedyś mówiono o internecie. W przypadku osób starszych to stwierdzenie wydaje się wciąż aktualne. Korzystanie z urządzeń ekranowych może znacznie ułatwić i uatrakcyjnić im życie. Daje możliwość:

• pozyskiwania wiedzy poprzez dostęp do mediów internetowych, czytania gazet, czasopism i portali informacyjnych (aktualnie korzysta z tego 50,5% osób w wieku 60–74 lata);
  
  
• dostępu do treści i opinii z różnych stron sceny politycznej i światopoglądowej, stwarzając szansę na poznanie szerszego kontekstu spraw, co przeciwdziała bańce informacyjnej;
  
  
• utrzymywania kontaktów z rodziną i znajomymi poprzez komunikatory (dziś z poczty elektronicznej korzysta 34,2% seniorów, z komunikatorów 32,9%);
  
  
• korzystania z mediów społecznościowych i utrzymywanie relacji społecznych, co robi w zależności od wieku 53% osób w grupie osób 55–64 lata i 39% wśród seniorów pow. 65. roku życia;
  
  
• pozyskiwania informacji na temat zdrowia (aktualnie 39,8%), towarów i usług (aktualnie 37,2%);
  
  
• robienia zakupów online (aktualnie w grupie 55–64 lata 43% badanych kupiło jakiś produkt czy jakąś usługę przez internet w miesiącu poprzedzającym badanie, natomiast w grupie 65 lat lub więcej – 33%);
  
  
• zdalnego załatwiania spraw urzędowych, np. wysyłania deklaracji podatkowych (14,8%), prowadzenia korespondencji z urzędami (13,3%), umawiania wizyt lekarskich, korzystania z bankowości elektronicznej (korzysta z niej 82% aktywnych cyfrowo seniorów) i innych usług, w tym aplikacji typu mObywatel czy Internetowe Konto Pacjenta (IKP);
  
  
• rozwijania zainteresowań oraz kontaktów z osobami posiadającymi podobne pasje;
  
  
• poszerzania wiedzy poprzez kursy e-learningowe, webinary i podcasty;
  
  
• ćwiczenia pamięci poprzez rozwiązywanie krzyżówek, sudoku i innych zagadek logicznych dostępnych online, a także naukę języków obcych z aplikacjami, które motywują do regularnej praktyki zapobiegającej procesom starzenia mózgu;
  
  
• integracji społecznej i międzypokoleniowej poprzez korzystanie ze wspólnej platformy komunikacji, social mediów, a także gier online.

Korzyści wynikających z korzystania z urządzeń ekranowych będzie coraz więcej wraz z rozwojem telemedycyny, teleopieki i telepracy, a także innowacji typu inteligentne mieszkania wyposażone w sterowane internetowo urządzenia.

Seniorzy w sieci – łakomy kąsek dla oszustów

Oprócz bezsprzecznych korzyści wynikających z dostępu osób starszych do internetu używanie urządzeń ekranowych wiąże się w tej grupie także ze sporym ryzykiem. Większość zagrożeń wynika z braku wystarczających kompetencji cyfrowych i obycia w świecie cyfrowym. Wśród najczęstszych pułapek czyhających na osoby starsze w sieci są:

• Oszustwa internetowe.

W 2023 roku w porównaniu do 2022 roku liczba oszustw komputerowych wzrosła dwukrotnie. Jest to wzrost z 35 tysięcy do 75 tysięcy przypadków. Oznacza to, że ponad ⅓ seniorów aktywnych w internecie była celem oszustów.

Najpopularniejsze metody oszustwa to:

1. „Metoda na wnuczka” (miało z nią do czynienia 18% seniorów), która staje się coraz bardziej podstępna wraz z rozwojem sztucznej inteligencji i technice deepfake.

2. Phishing – kradzież danych osobowych przez cyberprzestępców podszywających się pod zaufane instytucje (spotkało się z nią 31% starszych użytkowników).

3. Romance scams – wyłudzenie pieniędzy przez cyberprzestępców wykorzystujących emocjonalność i samotność osób starszych poszukujących bliskich kontaktów w sieci, na przykład na portalach randkowych.

4. Fałszywa pomoc techniczna – kradzież danych lub środków finansowych przez cyberprzestępców podszywających się pod specjalistów mających naprawić rzekomą awarię techniczną komputera.

5. Wygrana na loterii bądź „superokazja” – kradzież pieniędzy poprzez fałszywe komunikaty o wygranej finansowej, strony internetowe i kampanie reklamowe oferujące produkty lub usługi w „wyjątkowo okazyjnej” cenie albo zachęcające do inwestycji na przykład w kryptowaluty.

• Dezinformacja, czyli treści całkowicie lub częściowo fałszywe, zmanipulowane lub wprowadzające w błąd rozpowszechniane w sieci przez trolle, boty, ale także osoby niekompetentne i celowo manipulujące informacją.

Obecnie skala dezinformacji może się nasilać w związku ze zmianami w podejściu platform społecznościowych do fact-checkingu – w tym ograniczaniem weryfikacji faktów przez Metę, lub wręcz rezygnacji z niej, a także szybkim rozwojem sztucznej inteligencji tworzącej materiały tekstowe i wizualne mogące wprowadzać w błąd.

Czytaj także: Nie daj się zmanipulować. Ekspert radzi, jak walczyć z dezinformacją i fake newsami

• Zamknięcie w bańce informacyjnej wypełnionej teoriami spiskowymi czy fake newsami.

• Nadmierne korzystanie z urządzeń ekranowych, przede wszystkim ze smartfonów, wynikające z większej ilości wolnego czasu, braku obowiązków, syndromu opuszczonego gniazda, niewystarczającej kontroli czasu i sposobów korzystania z internetu i mediów społecznościowych, co może prowadzić do uzależnienia.

• Ryzyko pozornych kontaktów społecznych, rekompensujące brak realnych relacji rodzinnych i przyjacielskich, które wzrasta wraz z rozwojem sztucznej inteligencji i możliwością korzystania z chatbotów.

• Binge watching – kompulsywne oglądanie seriali na platformach streamingowych.

• Przeciążenie informacyjne związane z nadmiarem bodźców i informacji płynących z internetu, które dla osób starszych może być dotkliwsze ze względu na fizjologiczne zmiany wpływające na funkcje poznawcze.

• Spadek nastroju wiążący się z obserwowaniem przefiltrowanej rzeczywistości w social mediach, co może podsycać dyskomfort związany z poczuciem życiowej przegranej.

• Ograniczenie aktywności fizycznej wynikającej ze spędzania czasu w pozycji siedzącej przy ekranie.

Jest co robić

Biorąc pod uwagę niskie kompetencje cyfrowe polskich seniorów, zarówno państwo, jak i organizacje pozarządowe powinny – w imię solidarności społecznej – dbać o edukację osób starszych w zakresie nowych technologii oraz wiedzy na temat korzyści i zagrożeń wynikających z używania urządzeń ekranowych. Nad ich bezpieczeństwem i dobrostanem w intenecie – w przeciwieństwie do dzieci i młodzieży – nie czuwa nikt, ani rodzice, ani szkoła.

Takie zadanie postawiło sobie Ministerstwo Cyfryzacji wspólnie z Centrum Projektów Polska Cyfrowa, tworząc Kluby Rozwoju Cyfrowego w gminach całej Polski. Ich celem jest podnoszenie kompetencji cyfrowych dorosłych poprzez organizowanie praktycznych zajęć i warsztatów w bibliotekach i gminnych ośrodkach kultury. W zamierzeniu projektu dzięki KRC do 2030 roku 80% dorosłych Polaków ma zdobyć przynajmniej podstawowe kompetencje cyfrowe.

Prace nad nowym programem przeciw wykluczeniu cyfrowemu seniorów prowadzi również Ministerstwo ds. Polityki Senioralnej. Ministra Marzena Okła-Drewnowicz zapowiedziała, że w ramach bonu senioralnego, który wejdzie w życie w 2026 roku, korzystania ze smartfonów i internetu osoby starsze będzie uczyła młodzież.

Akcje poszerzające kompetencje cyfrowe i wiedzę na temat zachowań chroniących zdrowie związanych z technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, a przede wszystkim z korzystaniem z urządzeń ekranowych, były i są podejmowane w ostatnich latach przez różne organizacje. W efekcie powstało wiele cennych inicjatyw i publikacji, do których należą między innymi: poradnik „#Halo! Tu cyberbezpieczny Senior!” autorstwa NASK, poradnik „Dobre nawyki seniora w sieci” na stronie Demagog.org czy projekt „Seniorzy w sieci” Towarzystwa Inicjatyw Twórczych „ę”.

W ostatnim czasie ruszył projekt „Szkoła międzypokoleniowa” realizowany przez NASK, Ministerstwo Cyfryzacji, Ministerstwo Edukacji Narodowej i ministrę ds. polityki senioralnej Marzenę Okłę-Drewnowicz. Na organizowanych w ramach projektu warsztatach seniorzy i uczniowie wspólnie zdobywają kompetencje cyfrowe.

Zważywszy na specyfikę stylu życia seniorów, warto byłoby docierać z wiedzą i edukacją na temat higieny cyfrowej i kompetencji cyfrowych również w ośrodkach zdrowia, a także w kościołach i w ramach wizyt duszpasterskich, czyli kolęd. O mądre korzystanie z nowych technologii zaapelował w kwietniu br. papież Franciszek.

Koszt utraconych szans

Nie wystarczy „śmigać po internecie” – trzeba jeszcze umieć z niego świadomie korzystać. Patrząc na dane dotyczące kompetencji cyfrowych seniorów, to nie wykluczenie cyfrowe jest aktualnie wyzwaniem, ale analfabetyzm cyfrowy. Przeciwdziałać mu mogą zarówno systemowa edukacja, jak i wsparcie międzypokoleniowe, których celem będzie nie tylko pokazanie ogromnej puli korzyści płynących z korzystania z urządzeń ekranowych, lecz także uświadomienie związanego z tym ryzyka.

Myśląc o zagrożeniach, warto wziąć pod uwagę nie tylko cyberoszustwa, które są najczęściej wymieniane w kontekście seniorów, ale również ryzyko nadmiarowego korzystania z internetu i platform społecznościowych. W przypadku osób starszych „koszt utraconych szans”, o którym pisze w książce „Niespokojne pokolenie” Jonathan Haidt, jest duży wyższy niż w przypadku dzieci i młodzieży. Czas i uwaga to dla seniorów zasób na wagę złota. Hasło „nie przeskrolluj życia” w ich przypadku brzmi wyjątkowo przekonująco.