Generuje sytuacje, w których nic, co powiemy czy zrobimy, go nie zadowoli. Reakcje despoty są arbitralne, terroryzują agresją, wyzwalają niepewność. Mają na celu przejęcie kontroli nad emocjami „przeciwnika”, który ma się bać i być uległy. Czy można z nim wygrać i w czy ogóle stawać do walki?
Synonimy słowa despota to: autokrata, tyran, wyzyskiwacz, ciemiężca. Pojęcie despotyzm obejmuje m.in. autokrację, tyranię, autorytaryzm i ucisk. Słowo despota pochodzi od greckiego „despotes”, co oznacza „władca”. Podstawowe dążenie despoty, które warunkuje jego zachowanie to absolutna kontrola nad drugim człowiekiem lub systemem, którym włada. Despotami nazywano na przykład egipskich faraonów czy cesarzy bizantyjskich. W języku angielskim słowo despota pojawiło się w 1562 roku i mogło oznaczać każdego, kto sprawuje władzę. Jednak już na początku XVIII wieku odnosiło się do władcy absolutnego, osoby sprawującej władzę tyrańską. Rewolucjoniści francuscy używali go do opisania rozkazów Ludwika XVI, a w XX wieku despotyzm powiązano z faszyzmem i Holokaustem. Z perspektywy psychologii i psychiatrii zachowania despotyczne mogą być rozpatrywane jako cechy zaburzeń osobowości narcystycznej, aspołecznej, histrionicznej.
Rozpoznać despotę można przede wszystkim po dominacji, obojętności wobec innych, bezwzględności, surowości, apodyktycznym narzucaniu swojej woli i poglądów. To człowiek władzy z manią totalnej kontroli. Jest uparty, niezdolny do kompromisu, nadkrytyczny, skłonny do wybuchów gniewu, bywa mściwy. U podstaw jego zachowań leży obniżona zdolność do odczuwania emocji, egoizm oraz agresja. Dążenia despoty to podporządkowanie sobie otoczenia. Opresyjne działania despoty mogą wchodzić w repertuar stylu przywództwa i są jednym z rodzajów mobbingu.
Ludzi należących do despotów charakteryzuje rys narcystyczny. Despota ma zwykle więcej wygórowanych ambicji i energii przy jednoczesnej tendencji do większych kompleksów niż inne typy narcystyczne (na przykład przy narcyzmie ukrytym). Żeby zaspokoić swoje dążenia do sprawowania kontroli i ukoić wewnętrzne deficyty, potrzebuje od innych coś więcej niż tylko uwagę, nie wystarcza mu też jedynie pozycjonowanie się wobec nich, żeby wypaść lepiej. Naturę despoty charakteryzuje potrzeba, by zapewnić sobie odpowiednią pozycję społeczną, na przykład dzięki działalności biznesowej czy politycznej, a w rodzinie chce mieć status patriarchalnego władcy. Emocja, która kieruje despotą, to złość – jest gniewny, prowokacyjny, przekraczający granice, zastraszający, szantażujący – a wynika to z jego nadwrażliwości na wszystko, co postrzega jako lekceważenie. Wychwytuje nawet najsłabsze sygnały, które mogłyby świadczyć o braku okazywanego mu szacunku.
Despota, będący narcystycznym maniakiem kontroli, stymuluje u ludzi z otoczenia pragnienie zbliżania się do niego (robi to, by skuteczniej zaatakować), ale jednocześnie trzyma ich na dystans. Kontroluje zarówno swoje emocje – lęk, poczucie winy czy wstydu – które uważa za przejaw słabości, jak i reakcje otoczenia. Nie zatrzymuje się jednak na przejęciu władzy i podporządkowaniu sobie ludzi. Kiedy despota czuje, że nareszcie ma kontrolę, złości się, że musiał wykonać wysiłek związany z kontaktem z drugim człowiekiem. To przecież on ma być w centrum uwagi! Wtedy ujawnia swoją zazdrość i nienawiść, które głęboko w nim tkwią. Despota generuje sytuacje, w których nic, co powiemy czy zrobimy, go nie zadowoli. Jego reakcje są arbitralne, terroryzują agresją, wyzwalają niepewność. Mają na celu przejęcie kontroli nad emocjami „przeciwnika”, który ma się bać i być uległy. Ma wykonywać jego wolę, ale despota i tak mu nie zaufa – będzie dalej wszystko nadzorował doprowadzając do wyniszczania się.
Agresywne działania despoty nie wynikają z impulsu, że chce komuś zrobić krzywdę, tylko z podświadomego i chronicznego doświadczania bezradności oraz lęku. Despota często widzi zagrożenia, których tak naprawdę nie ma lub wyolbrzymia istniejące, strasząc i obwiniając innych. Wykazuje całkowity brak tolerancji na jakiekolwiek objawy sprzeciwu czy cień krytyki. Dlatego despota otacza się pochlebcami, którzy przypominają mu o jego wielkości i wyższości nad innymi. W ten sposób próbuje zniwelować poczucie słabości i kruchości. Na zewnątrz emanuje nieustępliwością i siłą przekonań, jeśli jednak zajrzymy za tę fasadę, przekonamy się, że jest tam wiele stłumionego lęku. Aby go nie czuć sprawia, że inni się boją. Z drugiej strony, chronicznie agresywny despota wpada we wściekłość i furię, kiedy ktoś jawnie okazuje bezradność i lęk, ponieważ budzi to jego własne demony. Jego gniewne reakcje potęgują się proporcjonalnie do poczucia utraty władzy i kontroli – nad sobą i tymi, którzy mają od niego zależeć.
Zobacz też: Narcyz – jak go rozpoznać? O narcystycznych osobowościach mówi Katarzyna Miller
Realizując pragnienie sprawowania kontroli w autorytarny sposób, zmuszając innych do postępowania tak, jak on chce, agresor zapewnia sobie zastrzyk adrenaliny. Czuje się wtedy pobudzony i podekscytowany. Z biegiem czasu zaczyna potrzebować coraz to nowych bodźców – z lubością oddaje się coraz bardziej zastraszającym zachowaniom. W końcu na jego drodze rzadko pojawia się ktoś, kto odważy mu się przeciwstawić. Prowadzi do zjawiska pułapki despoty – im więcej władzy sobie zapewnia i im większe staje się jego imperium, tym więcej stwarza dla siebie zagrożeń, ponieważ trudniej mu kontrolować tak wielkie terytorium, pełne potencjalnych rywali oraz wrogów. Pamiętajmy, że jest podejrzliwi, nieufny i tak naprawdę zalękniony. Prowadzi to do demonstrowania coraz większej agresji. Taki despota jest zarówno uzależniony, jak i uwięziony. W kontaktach z nim lepiej nie zachowywać się naiwnie, bo jest nieugięty. Jeśli cofnie się o krok, to tylko na chwilę. Ludzi o takich osobowościach często spotykamy w naszym życiu, bo dzięki ambicji napędzanej potrzebą totalnej kontroli stają się szefami firm, dyrektorami przedsiębiorstw, postaciami świata polityki czy guru sekt.
Metaanaliza badań naukowych przyniosła wnioski, że despotyczne przywództwo autorytarnych i nieetycznych liderów przynosi wiele szkodliwych konsekwencji u podwładnych. Mobbingujący szef despota z pewnością zafunduje nam nie tylko chroniczne zmęczenie, wypalenie zawodowe, choroby psychosomatyczne, obniżenie satysfakcji z życia oraz wydajności, znacznie podwyższony poziom lęku na co dzień, ale również przenoszenie wzorców agresywnych zachowań do życia rodzinnego. W domach pracowników, którzy mają nad sobą szefa despotę nasilają się konflikty, pojawia się niestabilność emocjonalna i oddalenie od siebie członków rodziny.
Żeby skutecznie poradzić sobie z despotą, najpierw trzeba rozszyfrować jego sztuczki, które stosuje, aby sprawować dyktatorską władzę. Rozpoznać despotę na początku relacji wcale nie jest łatwo, bo na tym etapie zwykle ukrywa swoją drapieżną naturę. Sięga po arsenał zachowań narcystycznych, żeby uwieść ofiarę. Jednak zainteresowanie, które okazuje nie trwa długo i nieuchronnie kończy się wycofaniem. Pod zewnętrznymi przejawami pewnego czaru można wyczuć chłód i to, że uwagę jaką nam pozornie despota poświęca, w nieunikniony sposób kieruje w końcu na samego siebie. Egotyzm i megalomania to wyróżniające cechy despoty.
Kiedy przyjdzie nam żyć z despotą lepiej nie zapominać, że on ludzi wokół siebie postrzega jako obiekty, którymi może się posługiwać. Tak funkcjonuje zarówno mąż despota, szef despota, ojciec despota czy nauczyciel despota. Można się zastanowić, czy despota w ogóle potrafi kochać. Bywa, że posiada pewien zasób naturalnej empatii, ale ponieważ żądza władzy i kontroli jest w jego przypadku wyjątkowo silna, nie ma wystarczającej cierpliwości, by polegać na umiejętnościach społecznych. Do zdobywania tego, czego chce, musi wykorzystywać innych, co staje się nawykiem ograniczającym zakres empatii, jaką ma w swoich psychicznych zasobach.
Despota jak tlenu potrzebuje osób, które będą zapatrzone, podporządkowane i uzależnione od niego. Dlatego zdobywa się na to, żeby czasem kogoś wysłuchać, okazjonalnie pochwalić czy nawet wyświadczyć jakąś przysługę. Urok, jakim od czasu do czasu emanuje, jest jednak wyłącznie na pokaz. Brakuje w nim ludzkiego ciepła. Kiedy despota słucha, tak naprawdę ocenia siłę naszej woli i sprawdza, w jaki sposób może wykorzystać nas do swoich celów. Kiedy chwali czy pomaga, chodzi mu o to, żeby nas usidlić i złamać ewentualny opór. Jego zachowania niewerbalne, na przykład to, że nie patrzy się w oczy, zdradza, jak mało interesują go cudze opowieści. Dlatego warto uodparniać się na takie próby wejścia z nami w kontakt. Żyć z despotą może być czymś podobnym do walki o przetrwanie.
Warto też mieć świadomość, że ludzie, których przyciągają despoci, często mają własne głęboko zakorzenione i tłumione agresywne pragnienia. Bezczelność agresorów jest dla nich pociągająca. Zakochują się w ich narracji i zaczynają wypróbowywać własną agresję na słabszych, stojących niżej w hierarchii. Funkcjonowanie w takim miejscu pracy czy w rodzinie nie prowadzi jednak do niczego dobrego, bo poczucie własnej wartości wciąż wystawiane jest na ciosy despoty. Już Sofokles napisał: „Kto trafia na dwór tyrana, staje się jego niewolnikiem, chociaż udawał się tam jako wolny człowiek”.
Zobacz też: Przemoc słowna i psychiczna. Jak ją rozpoznać?
Co zrobić, kiedy z przyczyn obiektywnych jesteśmy zdani na obecność despoty w naszym życiu, bo ktoś taki jest naszym szefem lub członkiem bliskiej rodziny? Jak ułożyć sobie życie z despotą? Przede wszystkim uważaj na swoje emocje – to one w starciu z despotą są twoim najsłabszym punktem.
Istnieją trzy typowe reakcje emocjonalne na atakującego despotę. Są one naturalne i zupełnie nadaremne:
1. W gniewie może cię kusić, żeby kontratakować. Lepiej jednak jest uniknąć działań wojennych na tym terenie, bo tej bitwy nie wygrasz.
2. Możesz próbować się bronić, tłumaczyć lub usprawiedliwiać swoje stanowisko. Despota się nimi nie zainteresuje, a tylko jeszcze bardziej rozzłości. Osoby apodyktyczne pozbawione są uważności i cierpliwości.
3. Możesz się wycofać i w zranieniu zamknąć w sobie. Despota uzna to jako słabość i uderzy z większym impetem w drugiej rundzie.
Każda próba ataku, obrony bądź dezercji zadziała przeciwko tobie. Twoim celem jest wzbudzić szacunek. Despota nie atakuje ludzi, których poważa. Twoje zachowanie musi wysyłać jasny sygnał o wewnętrznej spójności, sile i kompetencji. Już odrobinę słabsza pozycja jest powodem do nasilenia ataków despoty.
Jednak nie możesz stać się podobny do despoty – oskarżający, agresywny, przekraczający granice. Chodzi tu o moc wewnętrzną, to jedyna oręż na despotyzm.
W utarczce z despotą:
1. Utrzymaj swoje stanowisko – nie uciekaj ani nie dąż do walki. Spokojnie patrz mu w oczy i przenieś uwagę na swój oddech – pogłęb go i uspokój. Pozwól despocie wystrzelać wszystkie naboje.
2. Przerwij atak, kiedy osłabnie. Zwróć się do niego po imieniu lub użyj jego tytułu dla pozyskania jego uwagi. To sprawi, że się zatrzyma.
3. Szybko i konkretnie powtórz swoje stanowisko. Pamiętaj, że liczą się tylko fakty. Despota jest nastawiony na działanie i tak jak ty, chce zakończyć tę sytuację.
4. Przedstaw wynik i końcowe wnioski, jednocześnie pokazując, że go słuchałeś. Mów z przekonaniem w głosie i daj mu powiedzieć ostatnie słowo. Zakończ rozmowę w nastroju pokojowym.
Źródła: „Prawa ludzkiej natury”, Robert Green, Sensus; Rick Brinkman, Rick Kirschner, Jak radzić sobie z ludźmi, których nie da się znieść i jak sprawić, aby zachowywali się dobrze mimo swych wad, MT Biznes; Front. Psychol., 03 May 2018 Sec. Organizational Psychology, Volume 9 - 2018