Pod słowem “parasomnie” kryje się szerokie spektrum zaburzeń snu – co ważne, zachodzących w trakcie jego trwania, nie zaś przed lub po nocnym wypoczynku. Choć ten typ objawów nierzadko pojawia się bez udziału naszej świadomości, ma ogromny wpływ na nasze samopoczucie w ciągu dnia i ogólną kondycję psychiczną. Oto przystępne kompendium wiedzy na temat parasomni, ich klasyfikacji oraz sposobów leczenia.
W psychiatrii terminem parasomnie określa się objawy, które zakłócają prawidłowy przebieg snu. Zalicza się do nich zazwyczaj nieświadome, mimowolne ruchy i inne zachowania, które pojawiają się między trybem czuwania a snem, w czasie wybudzeń bez szybkich ruchów gałek ocznych (faza NREM) oraz w trakcie samego snu z szybkimi ruchami gałek ocznych (faza REM).
Zaburzenia snu w ogromnym stopniu wpływają na komfort i jakość życia, a także mogą przyczyniać się do pogorszenia zdrowia – zarówno psychicznego, jak i fizycznego. Liczne badania dowiodły także, że mają istotny wpływ na długość życia. Dlatego objawów tych nie wolno lekceważyć.
Parasomnie w klasyfikacji medycznej
Parasomnie to jednostka chorobowa ujęta zarówno w klasyfikacji ICSD-2, jak i ICD-10.
Według Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu (ICSD-2) można wyróżnić 3 grupy parasomni:
- Parasomnie snu NREM
- wybudzenie z dezorientacją (Confusional Arousals),
- sennowłóctwo,
- lęki nocne,
- zaburzenia jedzenia związane ze snem.
- Parasomnie snu REM
- nawracające izolowane porażenie przysenne,
- koszmary senne.
- Inne parasomnie
- zespół „eksplodującej głowy”,
- omamy (halucynacje) przysenne,
- moczenie nocne.
Z kolei w ICD-10 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) parasomnie mają następujące oznaczenia:
- F51.3 Somnambulizm (sennowłóctwo)
- F51.4 Lęki nocne
- F51.5 Koszmary senne
- F51.8 Inne nieorganiczne zaburzenia snu
Na czym polegają najczęściej spotykane typy parasomni?
Koszmary nocne
Budzące strach koszmary najczęściej pojawiają się w okresach wzmożonego napięcia nerwowego i wyczerpania emocjonalnego. Poprzez nie manifestują się nasze lęki, obawy i traumy (jak np. zespół stresu pourazowego). Motywy najczęściej obecne w koszmarach to: spadanie w przepaść, ucieczka, własna śmierć, różnego rodzaju wypadki i katastrofy. Zwykle koszmar senny kończy się nagłym wybudzeniem, któremu towarzyszy silna reakcja emocjonalna: krzyk, przyspieszone bicie serca, nadmierna potliwość. Istnieją teorie, które mówią, że w ten sposób mózg przetwarza negatywne emocje, których doświadczyliśmy, abyśmy łatwiej mogli sobie z nimi poradzić i lepiej funkcjonować na co dzień.
Lęki nocne
Parasomnia ta często mylona jest z koszmarami sennymi, choć są to dwa oddzielne zaburzenia. W przypadku lęków (z łac. pavor nocturnus) osoba nimi dotknięta doznaje nagłego ataku przerażenia bez poczucia świadomości. Pacjent odczuwa silny lęk, a oprócz tego wykonuje mimowolne ruchy – może siadać na łóżku, krzyczeć, rzadziej wstawać. Często ma otwarte oczy, a mimo to nic nie widzi i nie reaguje na to, co się do niego mówi. Po ustaniu ataku, który zwykle trwa do kilku minut, pacjent zapada w sen i po obudzeniu się nic nie pamięta. To odróżnia lęki nocne od koszmarów, po których zwykle wybudzamy się i trudno nam później spokojnie zasnąć. Ponadto, sny w pewnym stopniu pamiętamy, a lęki nie. Stąd też badacze zwracają uwagę na ich większe podobieństwo do lunatykowania.
Somnambulizm (lunatykowanie)
W przypadku sennowłóctwa (bo tak również można określać somnambulizm) chory przejawia złożone zachowania ruchowe, które wykonuje poza świadomością i których nie pamięta po wybudzeniu. Często są to czynności, które ludzie potrafią robić tylko na jawie: siadanie na łóżku, wstawanie, chodzenie, czasem opuszczanie z sypialni, a nawet uciekanie. Próby wybudzenia lunatyka zazwyczaj spełzają na niczym – chory może wręcz reagować na to agresją fizyczną, słowną i wyrywaniem się. Dodatkowym problemem jest fakt, że lunatyk ma obniżoną wrażliwość na bodźce zewnętrzne tj. nie słyszy co się do niego mówi, nie rozpoznaje bliskich, nie czuje bólu ani zmian temperatury otoczenia. Specjaliści doradzają, by w trakcie ataku nie budzić takiej osoby, a jeśli stanowi dla siebie zagrożenie, łagodnie ją asekurować tak, by trafiła z powrotem do łóżka.
Wybudzenie z dezorientacją (upojenie przysenne)
Funkcjonuje wiele określeń tej parasomni: zryw przysenny, upojenie przysenne, zespół Elpenora, elpenoryzm. Objawia się stanem zamroczenia tuż po wybudzeniu ze snu głębokiego. Nie do końca świadoma osoba może wówczas wykonywać dziwne ruchy (np. podnosić przedmioty, chodzić bez celu), nie reagować na komunikaty z zewnątrz, mówić bez sensu, reagować agresją na postronne osoby. Stan głębokiej dezorientacji trwa zwykle przez kilka minut, a cierpiący na tę parasomnię nie pamiętają, co robili w trakcie wybudzania się. Nazwa zespół Elpenora pochodzi z mitologii greckiej i nawiązuje do opowieści o Elpenorze, najmłodszym towarzyszu Odyseusza. Po tym, jak upił się winem, zasnął na dachu domu, a obudzony rano pobiegł przed siebie, spadł z dachu i zginął.
Porażenie przysenne
Parasomnia ta w dawnych wiekach kojarzona była z atakiem sił nieczystych, duchów czy demonów nocnych ze względu na jej tajemniczy charakter. Dziś wiemy, że paraliż przysenny zdarza się przy gwałtownym wybudzaniu się ze snu w fazie REM lub podczas zasypiania, gdy nie doszło jeszcze do utraty świadomości. W tym okresie przejściowym pomiędzy dwiema fazami snu mózg zachowuje świadomość, ale odcina nam kontrolę nad mięśniami. Dlatego też podczas paraliżu nie możemy się poruszyć, często odczuwamy ciężar na klatce piersiowej, a przy tym możemy być zdezorientowani, mieć halucynacje i objawy lękowe. Stan ten jest przejściowy i zanika wraz z zaśnięciem lub przebudzeniem się.
Powody występowania parasomni często są złożone. Zwykle występują one u osób, które prowadzą niezdrowy tryb życia, śpią za krótko i o nieregularnych porach, nadużywają substancji psychoaktywnych (alkohol, leki nasenne, narkotyki). Istotnym czynnikiem sprzyjającym pojawianiu się zaburzeń snu jest także stres i zmęczenie psychiczne, które oddziałuje negatywnie na cały system nerwowy – w tym zdolność mózgu do nocnej regeneracji.
Wpływ na występowanie parasomni mają także inne schorzenia psychiczne i neurologiczne, m.in. depresja, nerwica, stany lękowe, PTSD. Ponadto, często obserwuje się je u osób dotkniętych bezdechem sennym.
Specjaliści od zdrowia snu zwracają także uwagę na czynniki genetyczne biorące udział w rozwoju parasomni. U osób, których krewni cierpieli na tego typu zaburzenia, ryzyko ich pojawienia się jest wyższe.
Człowiek przeciętnie „przesypia” jedną trzecią swojego życia. Zdrowy i regularny sen jest niezbędny dla prawidłowej regeneracji połączeń nerwowych w mózgu. Parasomnie, które zakłócają ten proces, pociągają więc za sobą znaczne osłabienie zdolności poznawczych czy intelektualnych, a także zwiększają ryzyko występowania problemów psychicznych.
W przypadku pojedynczych epizodów parasomni, możemy odczuwać w ciągu dnia zmęczenie, spadek koncentracji, problemy z pamięcią. Jednak gdy zaburzenia te zyskują charakter przewlekły, z czasem prowadzą do poważniejszych następstw, m.in. nasilają stres i niepokój w ciągu dnia, przyczyniają się do rozwoju depresji i napadów lękowych.
Jeśli zauważamy u siebie nawracające zaburzenia snu, w pierwszym kroku najlepiej udać się do lekarza pierwszego kontaktu, który wykluczy przyczyny somatyczne oraz przyjrzy się bliżej naszemu trybowi życia. Może się okazać, że aby uporczywe dolegliwości ustąpiły, wystarczy uregulować swój zegar biologiczny, lepiej się wysypiać, ograniczyć sytuacje stresogenne i używki.
W przypadku, gdy podejrzewamy, że za parasomniami stoją przyczyny natury emocjonalnej (np. przebyta trauma, stany lękowe i depresyjne), konieczna będzie wizyta u psychoterapeuty bądź psychiatry.
Źródła nawracających parasomni może pomóc ustalić badanie polisomnograficzne wykonywane w gabinetach specjalistów od zdrowia snu. W jego trakcie monitoruje się czynność elektryczną mózgu podczas snu, co pozwala ocenić prawidłowość poszczególnych stadiów snu, poziom tlenu we krwi, wzorzec oddychania, czynność serca oraz reakcje fizjologiczne organizmu.
Metody leczenia parasomni zależą od ich przyczyn. Ci, u których zaburzenia te związane są z nieodpowiednią higieną snu bądź nieregularnym trybem życia są w najlepszej sytuacji, ponieważ większość pracy mogą wykonać sami. Odpowiednia dawka snu na co dzień, aktywność fizyczna, medytacja, odstawienie napojów kofeinowych, energetyków i używek powinny dać u takich osób znaczną poprawę.
Powszechnymi sposobami leczenia zaburzeń snu jest również terapia psychologiczna i farmakoterapia (niekiedy w połączeniu ze sobą). Stosuje się je, gdy parasomnie mają podłoże psychiczne. Terapia obejmuje nie tylko regularne spotkania ze specjalistą, ale także stosowanie samodzielnie technik relaksacyjnych.
W leczeniu uporczywych i nawracających parasomni niezbędna może okazać się farmakoterpia. Pacjentom najczęściej przepisuje się pochodne benzodiazepiny (np. klonazepam, temazepam), które wykazują działanie uspokajające, nasenne, przeciwlękowe i przeciwdrgawkowe. Są to bardzo skuteczne specyfiki, jednak silnie uzależniające, dlatego powinny być stosowane wyłącznie pod ścisłą kontrolą lekarza psychiatry. Niekiedy, pomocniczo w zaburzeniach snu chorym przepisuje się antydepresanty i stabilizatory nastroju (paroksetyna, setralina, trazodon).
Pomocne w leczeniu parasomni mogą być również terapia światłem oraz biofeedback.